In 1998 waren er 75 zorgboerderijen in Nederland. Inmiddels is het aantal gegroeid tot rond de 1200 en het aantal mensen dat er een dagbesteding vindt ligt boven de 15.000. Die deelnemers hebben gedragsproblemen, een psychiatrische achtergrond, Alzheimer, of een lichamelijke of een verstandelijk beperking. De leeftijd varieert van 16 tot boven de zeventig.
Maar wat is een zorgboerderij? Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. Dé zorgboerderij bestaat namelijk niet. De meeste zorgboerderijen ontstaan uit een agrarisch bedrijf dat zich ontwikkelt tot zorgboerderij. Maar er zijn ook zorgboerderijen die beginnen als tuinproject op een zorginstelling. Een aantal zorgboerderijen is uitgegroeid tot zorginstelling met een eigen AWBZ-erkenning. Ook in grootte zijn er forse verschillen: op sommige boerderijen werken er twee dagen in de week twee deelnemers met de boer mee, op andere zorgboerderijen vinden veertig deelnemers per dag een geschikte dagbesteding. (Bron: Ir. Marjolein Elings, Effecten van Zorglandbouw).
Op de boerderij van zorgboerin Marijke zijn op het moment van mijn bezoek acht deelnemers aan het werk. Een jonge vrouw geeft de geiten hooi, iemand voert de konijnen en verschoont de hokken, bij de koeien wordt mest geruimd, verderop werkt een man in de tuin.
In de keuken staat Oscar. “Gaan jullie hier praten? Oh, dan ga ik wel in de schuur werken.” Hij komt hier bijna vier jaar en heeft het naar zijn zin. Uit het kopje in zijn hand morst koffie. “Ja, vervelend. Ik heb niet zo’n vaste hand.”
Een snelle rondgang levert een zeer diverse veestapel op: ongeveer vijftien koeien (“dikbillen, voor de slacht”), een stuk of acht geiten met pas geboren lammeren, tien schapen die binnenkort lammeren, twee hangbuikzwijntjes, cavia’s, kippen, een ezel, een paard, konijnen. En een uitgebreide groentetuin.
Tussen de opengeslagen deuren van de schuur treffen we opnieuw Oscar, die zittend op een stoel, sigaar in de mond, appels in stukken snijdt voor de koeien. Met een tevreden blik: “Weet u, als het regent, met een sigaar, dan zit je hier goed.”
“Veel mensen blijven hier jaren”, zegt Marijke, “het zijn allemaal mensen met een uitgebreid psychiatrisch verleden. We doen niet aan behandeling, ze vinden hier een dagbesteding, structuur, ze zijn buiten en hebben een taak.” Dat beaamt ook André, die ik even later tegenkom. Hij is onlangs verhuisd naar een beschermde woonvorm en komt sinds vier maanden op de zorgboerderij. Hij heeft zich “flink moeten settelen” in zijn nieuwe omgeving, maar hij wil dit nooit meer kwijt. “Het is m’n dagbesteding en m’n structuur”.
Voor de meeste deelnemers geldt dat zij hier zullen blijven zolang ze dat willen, mits hun gedrag of zorgbehoefte geen onoverkomelijke problemen oplevert. Maar er zijn ook successtory’s. Marijke: “We hadden hier een jonge vrouw, helemaal aan de grond, verslaafd en zelfmoordneigingen. Die is in de loop van twee jaar helemaal opgeklauterd en heeft nu een goede baan. En nu is er ook iemand die is doorgeschoven naar de administratie van een ander bedrijf, om te kijken of ze langzaam naar gewoon werk kan groeien. Maar voor de meesten is dat niet weggelegd”.
Deelnemers worden geplaats via Landzijde, een stichting die als doel heeft mensen een prettige leerzame dagbesteding c.q. zorgarrangement aan te bieden op de boerderij. Momenteel hebben zich 105 Noord-Hollandse zorgboeren bij de stichting aangesloten, die daarvoor een flink aantal eisen stelt ten aanzien van opleiding, administratie en bedrijfsvoering.
“Maar de tijd dat er elk jaar een nieuw soort kwaliteitskeurmerk moest komen, hebben we gelukkig achter ons”, zegt Pieter de Wit, Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige en zorgondernemer. “Iedere zorgboer is aangesloten bij de Federatie Landbouw en Zorg, die heeft een kwaliteitssysteem ontwikkeld dat elke zorgboer moet hebben. Daarnaast is een BHV-diploma, een Risico-inventarisatie en -evaluatie verplicht, evenals nascholing als onderdeel van het kwaliteitssysteem. Een zorgopleiding hoeft niet. Regelmatig is de man de echte boer en heeft zijn echtgenote een opleiding in de zorg. Maar dat is dus geen verplichting.”
Namens Landzijde onderhoudt Pieter de Wit contact met de zorgboeren in Amstelland en Gooi en vechtstreek, hij maakt kennis met de aspirant deelnemers, zoekt een geschikte boerderij voor hen en evalueert na drie maanden met zorgboer en deelnemer het verloop. “Vaak denk ik: wat een mooie omgeving. Daar zou ik zelf wel willen werken. Dat is precies wat de mensen die hier komen ook hebben: een rustige omgeving, structuur, samen een klus klaren.”
Onder ‘zijn’ boerderijen bevinden zich niet alleen landbouw- en veeteeltboerderijen, maar ook een wijngaard en een kinderboerderij. Veel boerderijen hebben daarnaast ook nog inkomsten uit ‘kamperen bij de boer’ of een kampeerwinkel, voorbeelden van multifunctionele landbouw
Hoe en waarom wordt iemand zorgboer?
Marijke: “Dit is van oorsprong een melkbedrijf, dat ik samen met mijn man runde. Toen hij tien jaar geleden overleed, heb ik nog zes jaar zelf gemolken, met een baan buitenshuis. Acht jaar geleden ben ik ook begonnen als zorgboer, mijn buurvrouw deed dat al. Ik begon met één deelnemer, dat breidde zich langzamerhand uit. Nu zijn er in totaal 19 deelnemers, die allemaal twee tot vijf dagdelen werken. Ik had ook een boerderijwinketje, maar dat wordt eigenlijk alleen nog gebruikt voor de spullen van mijn huidige partner. Die maakt meubels van boomstammen.”
Is het dan nu meer boerderij, of toch meer een zorginstelling?
Marijke twijfelt. “Een beetje half-half, denk ik. Of misschien toch iets meer zorginstelling. Vroeger waren er 50 melkkoeien, nu nog maar 18 dikbillen, voor de slacht. De begeleiding vraagt ook best veel tijd. Mensen bellen vaak met problemen, op andere dan hun werkdagen, of ze komen zo onverzorgd binnen dat ik daar toch even bij help.”
Met Pieter bezoek ik nog een tweede zorgboerderij, van een geheel ander type: deels kinderboerderij, deels natuurbeheer. De deelnemers op deze zorgboerderij zijn hoofdzakelijk mensen met een verstandelijke beperking, terwijl op de boerderij van Marijke voornamelijk mensen met een psychiatrische achtergrond aan de slag zijn. Deze boerderij is een belangrijke trekpleister in Amsterdam Zuid Oost.
Bij de koeien krijg ik een uitgebreide uitleg over kuilgras van Henk, 65+, die hier vijf dagen per week de lakenvelders verzorgt. Eén keer in de maand draait hij een weekenddienst. “Maar met Pasen ben ik vrij, hoor!”
Coördinatrice Ellen: “We proberen mensen zo lang mogelijk hier te laten blijven. Als ze achteruit gaan zijn er meestal wel taken te verzinnen die ze kunnen blijven doen. In principe is incidentele zorg ook nog wel te doen. Maar als mensen echt voortdurend moeten worden geholpen met de Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen, of ze zijn agressief of erg in de war, dan houdt het ergens op. Maar dat doe je niet graag. Soms is er dan nog een plek te vinden op een andere zorgboerderij. Dat is natuurlijk het voordeel van een organisatie als Landzicht. Er is altijd wel een geschikte boerderij aangesloten.
Naast haar staat Rachel, zorgboer in opleiding (zie kader). Ze komt zelf niet van een boerderij, maar leerde het boerenbedrijf kennen via haar vriend, die een oom met een boerderij heeft. Ellen: “persoonlijk neem ik liever iemand in dienst die iets van beesten weet en iets met mensen wil dan andersom. Er komen ook wel mensen vanuit een zorgopleiding, maar die draven soms een beetje door met therapeut zijn. Dan laat je mensen niet in hun waarde.”
Casper
Met verontrustend gemak somt Casper wat diagnoses op die hij de afgelopen jaren opgeplakt heeft gekregen: manisch-depressief, autistisch, borderline, antisociale persoonlijkheid, een narcistische inslag en “eh… nog een paar. Het waren er zeven…” Hij heeft in de gevangenis gezeten wegens geweld, gebruikte cocaïne. “Op mijn 38-ste crashte het, toen ging ik basen, binnen drie maanden was ik hook.” Het overlijden van zijn moeder, waar hij op zijn 45-ste weer woonde, maakte het erger. “Op mijn 45-ste was mijn leven over. Dat had te maken met vrienden, meisjes. Ik heb die stap naar volwassenheid waarschijnlijk nooit kunnen maken. Nu gaat het beter, met antidepressiva en antipsychotica. En de structuur van het werk hier.”
Via de Jellinek kwam hij bij de zorgboerderij terecht, waar hij vier dagdelen werkt. Hier is hij uit de gejaagdheid, uit de productie. Een andere baan zou hij niet meer willen. “Dan loopt het weer helemaal mis. Maar als dit er niet was, dan weet ik het niet. Waarschijnlijk zou ik gaan thuiszitten, piekeren, Tv-kijken en drinken. Nu drink ik ook nog wel ‘s, maar niet als ik de volgende dag moet werken. En niet meer zoveel als vroeger. Ik ben misschien niet zo productief, maar ik sta er wel voor op, ik denk toch: ‘ja, ik ga!’ Ik heb nu gewoon een dagritme. Straks thuis een wasje draaien, boodschappen doen en dan voetballen kijken. Want dat moet ik ook leren, gewoon thuis zitten”.
Sinds de transitie van de AWBZ naar de WMO, heeft de gemeente een zorgplicht voor haar inwoners. Dat geldt ook voor de dagbesteding voor wie daar een beschikking voor heeft. De begeleiding op zorgboerderijen wordt voor een groot deel, als vorm van dagbesteding, gefinancierd vanuit de gemeentes. De onderhandelingen met de gemeentes over de inkoop van die plaatsen is een taak die centraal door Landzijde wordt gedaan.
Maar er zijn ook andere mogelijkheden voor financiering: via de Wet op de Langdurige Zorg (WLZ) kunnen mensen zorg in natura krijgen, ook in de vorm van plaatsing op een zorgboerderij. Het PGB is een derde mogelijkheid.
Een enkele keer gebeurt het dat mensen de zorg zelf betalen. Het gaat dan vooral om dementerende ouderen.
De opleiding Mens, Natuur en Gezondheid wordt onder andere verzorgd door het Wellant College in Dordrecht. De opleiding wordt gegeven op niveau 3 (werkbegeleider zorgbedrijf) of niveau 4 (ondernemer zorgbedrijf) en is toegankelijk voor mensen met een Vmbo-opleiding Kader. Leerlingen worden opgeleid in het vakgebied dier en/of plantenteelt. De opleiding kent stages bij erkende zorgbedrijven.
Mensen met deze opleiding kiezen voor het werken op een zorgbedrijf, zoals een zorgboerderij, een kinderboerderij of een manege met zorgvragers. Sommige leerlingen starten na hun opleiding een eigen bedrijf.
