GEM is op weg om de ggz in de kern te veranderen
De ggz in Nederland kent tal van vernieuwende initiatieven. Een veelgehoorde kritiek is dat die initiatieven los van elkaar staan. Bovendien lijken ze vaak vooral iets toe te voegen aan de ggz, maar laten ze de kern ongemoeid. En zo blijven fundamentele mankementen bestaan: lange wachttijden, overbehandeling enerzijds, onderbehandeling anderzijds, en vooral: een ggz die onvoldoende aansluit op de dagelijkse vragen en noden van mensen.
Maar nu is er GEM. GEM staat voor Ecosysteem Mentale Gezondheid. De afkorting is wat gekunsteld, maar de initiatiefnemers kiezen voor GEM, omdat het lekker bekt. Bovendien is gem het Engelse woord voor edelsteen, roept het associaties op met jammen in muziek (improviserend samenspelen) en klinkt het mooi samen met Jim. Jim van Os, waarschijnlijk Nederlands bekendste psychiater en ggz-vernieuwer, is het landelijke boegbeeld van GEM.
GEM onderscheidt zich van veel andere innovaties in de ggz, omdat het een complete omslag in denken en doen beoogt. Het wil niet een van de duizend bloemen zijn die in de bermen van het ggz-landschap bloeien, het wil het landschap zelf opnieuw inrichten. GEM verbindt allerlei bekende vernieuwingen zoals herstelondersteunde gesprekken, recovery colleges, groepsbehandelingen en E-communities tot één coherent geheel en biedt daar ook nog een wetenschappelijke onderbouwing bij. Veel elementen uit GEM keren bovendien terug in het Integraal Zorgakkoord (IZA) dat het kabinet afgelopen najaar met bijna alle zorgpartijen heeft afgesloten. Kortom: GEM is misschien wel het model van de toekomstige ggz.
De zeven componenten van het ecosysteem
GEM ontwikkelt zich in de praktijk. Deventer en Doetinchem zijn begin 2022 het avontuur aangegaan en werken nu systematisch aan de ontwikkeling van een regionaal ecosysteem. Noord-Veluwe is inmiddels ook gestart en waarschijnlijk zal Amsterdam Zuidoost spoedig volgen. De regio’s volgen elk hun eigen route, ontwikkelen soms eigen terminologie, maar in de basis werken ze met dezelfde inhoudelijke concepten. Die concepten zijn:
* Het herstelondersteunende gesprek (HOG): een gesprek met aandacht voor de brede context van het psychisch lijden, waarin allerlei opties worden verkend; dit kan leiden tot een ggz-behandeling, maar ook tot andere vormen van (zelf)hulp, bijvoorbeeld een herstelgroep of maatschappelijk werk;
* Large groups: een breed aanbod van reguliere en complementaire (‘alternatieve’) groepsbehandelingen;
* Een herstelacademie met herstelgroepen, peer-to-peersupport, zelfhulp en dergelijke;
* Modulaire ggz: een specialistische ggz die flexibel is, goed aansluit op andere onderdelen van het ecosysteem en ondersteunend is aan het geheel; niet symptoombestrijding staat centraal, maar datgene wat iemand nodig heeft om het gewone leven goed te leiden;
* Sociale onderneming: opleidingen en werk voor mensen met een arbeidsbeperking.
* E-communities voor publieke gezondheid. Bekende voorbeelden zijn Psychosenet en Proud2Bme, platforms waar iedereen terecht kan om ervaringen te delen, informatie te vinden, tips te delen en elkaar te helpen
* Sociale experimenten. Hierbij gaat het vooral om het creëren van een veilige omgeving die mensen steunt en uitnodigt om (weer) de gewone dingen in het leven te doen: werken, uitgaan, sporten, mensen ontmoeten, (samen)wonen. Resourcegroepen kunnen daaraan bijdragen, maar ook FACT-teams of peergroepen.
De ggz-trechter
Doetinchem in de Achterhoek is een van de kraamkamers van GEM. Jeanette van de Bunte en Theo Meulman, de regionale projectleiders, zijn graag bereid om hun ervaringen te delen. Het gesprek vindt plaats in de Stadskamer, een voorziening voor herstel en dagbesteding in de regio en dus een belangrijke schakel in het ecosysteem. Everdien Boesveld, bestuurder van de Stadskamer, is ook aanwezig.
Snel wordt duidelijk dat de ambities in de regio minstens zo groot zijn als bij de landelijke initiatiefnemers. Jeanette: “Dit voelt voor mij als meer dan werk. We bouwen aan een omslag in de ggz, maar ook aan een omslag in de samenleving en een omslag in cultuur. Omgaan met psychisch lijden en herstel moet iets van ons allemaal worden en niet alleen van de ggz.” Everdien: “Mensen gaan nu met psychische klachten naar de huisarts. Die verwijst ze makkelijk door naar de ggz en dan zit je meteen in de ggz-trechter, terwijl ze ook geholpen kunnen zijn met een herstelgroep, een gesprek met een ervaringsdeskundige of hulp in het sociale domein.” Theo: “Hier in de regio was het meteen duidelijk dat we ons wilden aansluiten bij GEM. Er is geen andere keus, je ziet dat het hele systeem vastloopt, de ggz kan het niet aan. Circa een derde van de mensen die een specialistische ggz-behandeling krijgt, heeft dat eigenlijk niet nodig en kan zelfs beter anders geholpen worden.”
Jeanette en Theo zijn in dienst van GGNet, maar werken nadrukkelijk voor het brede samenwerkingsverband dat in Doetinchem en omgeving aan het ecosysteem werkt. Er is een kerngroep gevormd met mensen vanuit Iriszorg, gemeente Doetinchem, de GGD, de Stadskamer, de regionale huisartsenvereniging, Buurtplein (sociaal werk in Doetinchem), GGNet en een aantal ervaringsdeskundigen. In een buitenring zijn nog andere organisaties aangesloten, zoals zorgorganisatie Sensire, TwoMorrow (begeleiding bij arbeidstrajecten) en MEE.
Veranderateliers
Een regio die meedoet met GEM moet idealiter voor het gehele pakket gaan. In de ogen van de initiatiefnemers kan er geen sprake zijn van half werk of alleen de krenten uit de pap. Alle onderdelen van het ecosysteem verdienen aandacht. Per onderdeel worden veranderateliers georganiseerd met ondersteuning van het landelijke GEM-team om stapsgewijs voortgang te boeken. Theo: “Wij zijn het verst met de onderdelen herstelondersteunend gesprek, recovery college en therapiehuis. Die laatste noemen we hier large groups. Tijdens de eerste bijeenkomst ben je alleen bezig om gezamenlijke waarden te formuleren en te komen tot een gezamenlijke taal. In de tweede sessie ga je naar de praktijk. Je kijkt wat er al is in de regio. En je stelt samen vast wat je wil behouden, wat je los wil laten en wat nieuw ontwikkeld moet worden. Dan kun je beginnen met experimenteren.”
Aan de veranderateliers doen vooral mensen van de werkvloer mee. Ze zijn afkomstig uit alle organisaties die voor het betreffende onderdeel van belang zijn. Er zijn ook enkele managers betrokken om tijdig te kunnen checken of plannen haalbaar zijn. Het zou frustrerend zijn als mensen in een veranderatelier mooie plannen maken, maar later van hogerhand worden teruggefloten. Jeanette vindt het bijzonder hoe snel mensen in een veranderatelier naar elkaar toegroeien. “We kunnen bijvoorbeeld allemaal een herstelondersteunend gesprek voeren, vanuit onze huidige functie bij GGNet, het Buurtplein of de Stadskamer. Maar we zeggen nu al tegen elkaar dat het niet uitmaakt. Je voert zo’n gesprek namens het collectief, als HOG-medewerker.”
De Stadskamer
Door deelname aan het ecosysteem moet elke organisatie zich opnieuw bezinnen op de eigen rol en functie. Zo ook de Stadskamer. De Stadskamer is in 2015 opgericht. Het is een inloopvoorziening waar mensen tussen de middag terecht kunnen voor een gezonde lunch. Er zijn tal van activiteiten voor sociale ontmoeting en dagbesteding. Bovendien biedt de Stadskamer werkervaringsplaatsen aan. De bezoekers en deelnemers hebben een zeer diverse achtergrond, maar een groot deel heeft een geschiedenis als cliënt in de ggz.
Wat gaat er voor de Stadskamer veranderen door deelname aan het ecosysteem? Everdien: “Allereerst gaan we nog meer samenwerken met andere partners dan we al doen. Inhoudelijk gaan we meer methodisch inzetten op herstel en meer peer-to-peergroepen aanbieden. We willen ons ontwikkelen tot een echte herstelacademie en werken daarvoor samen met Iriszorg en GGnet. Verder verwacht ik een verbreding van onze doelgroep. Nu hebben de meeste van onze bezoekers al veel ervaring met de ggz. Maar het moet ook gewoon worden dat mensen die ergens mee zitten en nog niet in de ggz zitten direct naar ons toekomen. Bijna iedereen heeft wel eens te maken met ontwrichtende ervaringen in het leven. We willen werken aan herstel gewoner maken. Bij ons kun je laagdrempelig terecht, zonder indicatie.”
Jeanette: “Wij zetten met het ecosysteem heel sterk in op de voorkant. Meer en eerder mensen helpen in het sociaal domein en in hun netwerk dichtbij huis, met de nadruk op herstel. Als we de voorkant kunnenversterken, kan de ggz ook volgen.” daar een verandering kunnen krijgen, dan zal de ggz zeker volgen.” Want de ggz zal zelf ook moeten veranderen. Theo: “De ggz kan zorg heel anders aanbieden dan nu gebeurt. Nu moeten mensen voor een behandeling altijd naar het kantoor van de ggz. Waarom kun je in het buurthuis geen therapiegroep aanbieden of iemand een aantal EMDR-sessies geven? In dat buurthuis werkt ook een buurtcoach die bijvoorbeeld weer kan helpen met schuldproblemen. Zo kun je hulp op elkaar afstemmen.”
Stap voor stap naar harde resultaten
Het enthousiasme en de ambities zijn groot in de Achterhoek, maar dat zijn ook de verwachtingen. En de druk om resultaten te laten zien is aanzienlijk. Theo: “Mensen zijn snel geneigd om te kijken naar wachttijden en in- en uitstroomcijfers van de ggz, maar dat is een beetje het oude denken. Het gaat ons om de bijdrage die we kunnen bieden aan het psychisch welbevinden van de inwoners van onze regio.”
Niettemin zijn de regionale trekkers zich bewust dat er ook harde cijfers nodig zullen zijn om beleidsmakers en financiers te overtuigen van de zegeningen van het ecosysteem. De landelijke initiatiefnemers van GEM hebben ook duidelijke doelen voor ogen: een derde minder ggz-gebruikers, een derde minder mensen met een ernstige psychische aandoening en een derde meer participatie. En dat alles moet per saldo voor hetzelfde geld kunnen dat nu naar de ggz gaat. Het zal alleen heel anders verdeeld moet worden.
Opschaling is het sleutelwoord. Opschaling staat ook centraal in de derde fase van de veranderateliers: hoe ga je van een experiment voor een kleine groep burgers naar een praktijk waarin de nieuwe werkwijze de norm is? “We doen het stap voor stap”, zegt Jeanette. “Als je het forceert, raak je mensen kwijt”, vult Theo aan. Maar de stappen moeten wel gezet worden. Een voorbeeld: tot nu toe zijn in de Achterhoek 10 tot 15 herstelondersteunende gesprekken gevoerd, dat is een druppel op een gloeiende plaat in een regio met 350-400.000 inwoners.
Beren op de weg, maar vastberaden en vol goede moed op pad
Toen men in januari 2022 in de Achterhoek aan de GEM-reis begon hebben alle bestuurders van betrokken organisaties hun commitment uitgesproken. Maar als het goed is, komt nu de fase waarin de gevolgen voor alle partners echt voelbaar worden. In de werkwijze van hun organisaties, in de cultuur, in de inkomsten en de manier waarop het geld besteed wordt. Dan kan het ook gaan wrikken en schuren.
Om die reden start binnenkort in de Achterhoek een bestuurlijk veranderatelier. Het is van groot belang dat bestuurders zich blijven verbinden aan de ontwikkeling van het ecosysteem, dat ze elkaar blijven vasthouden en dat ze samen oplossingen zoeken voor de problemen die ze ongetwijfeld in het vervolg van de reis zullen tegenkomen.
Voorlopig overheersen bereidwilligheid en optimisme. In een TV-uitzending van Pointer over GEM begin deze maand zegt Chantal Koopmans, directeur bij GGNet, dat meer psychische hulpverlening buiten de ggz alleen maar welkom is, want de ggz kan nu al de vraag niet aan en de arbeidsmarkt wordt alleen maar krapper. De ggz kan zich dan meer concentreren op de groep die echt specialistische behandeling nodig heeft.
In dezelfde uitzending schetst Jim van Os een rooskleurig beeld van de mogelijkheden om op regionaal niveau alle schotten in het systeem te omzeilen: “Je kunt al die verschillende wetten en financiële potjes laten bestaan, maar het geld lokaal geïntegreerd inzetten. Dat kan in Nederland.”
De praktijk zal het optimisme vast nog op de proef stellen. Tot nu toe is het oude systeem behoorlijk taai gebleken. Zorgverzekeraars zien graag meer samenwerking tussen ggz en sociaal domein, maar zijn erg strikt in waar ze hun eigen geld aan willen uitgeven. Gemeenten willen wel anders werken, maar zijn vooral op zoek naar hoe het goedkoper kan, want ze kampen met flinke tekorten. En de ggz is misschien bereid om in te krimpen, maar daarmee is de kern van de ggz nog niet veranderd. Er blijft in eigen huis nog een drastische cultuuromslag nodig om flexibeler te gaan werken, beter samen te werken met anderen en meer aan te sluiten bij het gewone leven van mensen.
Er zijn dus nog genoeg beren op de weg naar een ecosysteem mentale gezondheid. Maar men ís op weg en voorlopig is het reisgezelschap vastberaden en vol goede moed. Het worden spannende tijden voor het ecosysteem in de Achterhoek.
In een volgend artikel zullen we dieper ingaan op het herstelondersteunend gesprek, een van de kernconcepten van het ecosysteem.
Tips voor wie zich al verder wil verdiepen in GEM:
* Jim van Os geeft op psychosenet een uitleg
* Op de website van de Nieuwe GGZstaat veel informatie. Houd rekening met veel jargon en Engels taalgebruik. Gelukkig zijn er ook links naar inzichtelijke YouTube-filmpjes en een introductie voor dummies.
* Het boek ‘Wij zijn God niet’ van Myrrhe van Spronsen en Jim van Os geeft een uitgebreide onderbouwing en uitwerking van de GEM-visie
De TV-uitzending van Pointer van 5 februari jl.