De huidige verpleegopleiding schiet tekort in het leren omgaan met patiënten met gecombineerde lichamelijke en psychische klachten. Onbegrepen gedrag en stigmatisering leiden tot meer werkstress en minder goede patiëntenzorg.
Een patiënt met botkanker die niet meer wil eten en zegt dat hij ‘geen zin meer heeft om te leven’; een patiënte aan de nierdialyse die vanwege haar borderline-stoornis opstandig gedrag vertoont; een patiënt die van zijn longarts acuut met de medicatie voor schizofrenie moet stoppen omdat die niet compatibel is met de longmedicatie, waardoor de patiënt meer last krijgt van psychoses; in de complexe en dynamische wereld van een ziekenhuis zien zorgverleners vaak patiënten die naast een lichamelijke aandoening ook kampen met psychiatrische problemen. Zo’n 30 procent van de patiënten valt in deze categorie, volgens Wiepke Cahn, hoogleraar lichamelijke gezondheid bij psychiatrische aandoeningen (1). Dit percentage loopt op naarmate er sprake is van meer lichamelijke aandoeningen.
Niet voldoende geschoold
Passende zorg voor deze combinatiepatiënten vormt een flinke uitdaging. Het ontbreekt zorgverleners vaak aan kennis en inzicht in het psychiatrische vraagstuk. ‘Dat komt omdat er in de algemene verpleegkunde-opleiding te weinig psychiatrie zit”, meent docent Danny Selders. Hij geeft de training gespreksvaardigheden bij de vervolgopleiding Ziekenhuispsychiatrie Verpleegkundige van de Amstel Academie, een opleiding voor het bijscholen van verpleegkundigen op dit gebied. Selders: “Ik zie het bijvoorbeeld bij ambulanceverpleegkundigen die ik train. Voor een slagaderlijke bloeding of een reanimatie draaien ze hun hand niet om. Maar moeten ze een rit rijden met iemand die in een manische toestand verkeert, dan vinden ze dat heel lastig om mee om te gaan. Want daar zijn ze niet in geschoold.”
Franklin Dik, collega-trainer van Selders en verpleegkundig specialist ggz, denkt dat de verandering van de verpleegkunde-opleiding heeft bijgedragen aan het scholingsprobleem. “Vroeger doorliep je eerst verpleegkunde A en daarna B, daarmee was je zes tot zeven jaar bezig. Nu is er één algemene opleiding waar je drie à vier jaar over doet en waarin je overal een beetje aan ruikt. Maar echte verdieping krijg je niet, en dat leidt tot kennisverarming.”
Psyche en lichaam
In de verpleegkunde-opleiding mist een integrale blik, merkt Melinda Dijkstra. Ze werkt als projectmanager bij Akwa GGZ, een organisatie die zorgstandaarden voor de ggz maakt. “Voordat ik bij Akwa GGZ kwam werken, heb ik tijdens mijn opleiding onderzoek gedaan naar wat een verpleegkundige in de ggz zou moeten kunnen en of het opleidingscurriculum daarmee overeen komt. De uitkomst was kort gezegd: dat kan veel beter. En dat geldt voor verpleegkundigen in de breedste zin van het woord, niet alleen voor ggz-verpleegkundigen. Want ook in een algemeen ziekenhuis zul je patiënten tegenkomen die een angststoornis hebben, of niet meer willen leven. Die moet je de juiste zorg kunnen bieden, met passende communicatieve vaardigheden. Je kunt de psyche niet los zien van het lichaam: het beïnvloedt elkaar. Verpleegkundigen mogen op dit gebied best wat meer uitgedaagd worden in de opleiding.” Dijkstra noemt zichzelf een groot voorstander van generalistisch opleiden, maar ... “dan moet het wel écht generalistisch zijn, inclusief een ggz-stuk. Zodat een agz-verpleegkundige weet hoe ze moet reageren als er weerstand is. En andersom een ggz-verpleegkundige weet dat een hoog bloedsuikergehalte invloed kan hebben op iemands gedrag.”
Begrip = betere zorg
Het gebrek aan kennis knelt des te meer, omdat er steeds meer patiënten bijkomen met een combinatie van somatische en psychiatrische klachten. “Kijk naar verpleeghuizen en de ouderenzorg, daar komt tegenwoordig heel complexe casuïstiek binnen”, zegt Selders. “Eén reden is dat er te weinig handen aan het bed zijn. In de psychiatrie is enorm veel bezuinigd, veel laagdrempelige initiatieven zijn gestopt.”
Een andere ontwikkeling is dat meer mensen psychofarmaca voorgeschreven krijgen (2) en deze medicatie vaak ernstige lichamelijke bijwerkingen heeft. Selders: “Lithium – een middel voor stemmingsstabilisering – is heel slecht voor de nieren. Er zijn patiënten die bij langdurig gebruik op een gegeven moment gedialyseerd moeten worden. Dat vinden de verpleegkundigen op de dialyse-afdeling een uitdaging. Ze krijgen te maken met gedrag dat ze niet begrijpen en als ze niet goed met zo’n patiënt omgaan, schiet die in de weerstand. De patiënt wordt dan gezien als moeilijk en vervelend. Maar als verpleegkundigen investeren in het contact en zich verdiepen in de achtergrond van een patiënt, dan begrijpen ze waarom iemand met een bipolaire stoornis de ene keer erg neerslachtig is en het volgende bezoek juist luidruchtig en ontremd. Het maakt je werk ook fijner als je je bekwaam genoeg voelt om lastige situaties aan te gaan.”
Beter begrip leidt vervolgens tot betere zorg. Selders: “Als je snapt waar gedrag vandaan komt, kun je iemand helpen om meer therapietrouw te blijven bijvoorbeeld, of om afspraken na te komen. En als je durft door te vragen bij iemand die zich suïcidaal uitlaat, kun je de juiste zorg bieden. Veel verpleegkundigen voelen zich daar onzeker over. Ze denken: wat nou als ik het daarmee erger maak? Terwijl we uit ervaring weten dat het juist helpt als mensen hun gedachten bespreekbaar kunnen maken.”
Gerichter behandelen
“Práát met je patiënt”, benadrukt ook verpleegkundige Indigo van Houte. “Je hoeft echt geen psychiater te zijn om naast iemand te staan en te vragen: wat houd je bezig? Je bent hier al een tijdje, kom je je dagen nog door? Als je merkt dat iemand niet goed in zijn vel zit en er kans is op verwardheid, kun je daar vast op anticiperen. Meer aandacht voor de combinatiepatiënt betaalt zich uit in een gerichtere behandeling met meer effect.”
Van Houte werkt op de Medisch Psychiatrische Unit (MPU) in het HMC Westeinde, een afdeling die al een gerichte behandeling biedt voor combinatiepatiënten. “Op de MPU staat de belevingswereld van de patiënt veel meer centraal. We werken bijvoorbeeld met prikkelarm verplegen, een patiënt wordt dan zo veel mogelijk door vaste gezichten verzorgd. En we houden niet strikt vast aan een bepaalde zorgstructuur. Als iemand er niet aan toe is om onder de douche te staan of artsenbezoek te krijgen, dan doen we dat niet. De keuze ligt meer bij de patiënt, die daardoor ook rustiger wordt.”
Toen Van Houte op de MPU ging werken, merkte ze dat ze onvoldoende kennis had van de psychiatrische aspecten. “Daarom ben ik de vervolgopleiding Ziekenhuispsychiatrie Verpleegkundige gaan volgen”, zegt ze. “Daarin leer je klinisch redeneren vanuit de casuïstiek. Als iemand een depressie heeft, zou dat dan ook door bloedarmoede kunnen komen bijvoorbeeld? Hoe bejegen je een patiënt met een bepaald ziektebeeld? En hoe werken psychofarmaca? Ik heb door de opleiding meer inzicht gekregen in het idee achter de behandeling en wat dit voor de patiënt betekent.”
Stigmatisering
Van Houte deed ook onderzoek naar stigmatisering van patiënten met borderline binnen haar eigen ziekenhuis. “Er leven vaak ideeën dat patiënten met borderline altijd manipulatief zijn, en vervelend in de omgang. Zo’n stigma vermindert de kwaliteit van zorg. Want als collega’s onderling zeggen ‘die borderliner zit weer om aandacht te vragen’, dan heeft dat negatieve invloed op hoe ze de patiënt benaderen.” Ze benadrukt het belang van een holistische visie: “Kijk naar de mens in zijn geheel, niet alleen naar zijn aandoening. Iemand is niet psychotisch, hij hééft een psychose. Net zoals iemand diabetes heeft of zijn been gebroken heeft.”
Hulpmiddelen
Om het gebruik van de zorgstandaarden in de praktijk te ondersteunen, ontwikkelt Akwa GGZ hulpmiddelen. Melinda Dijkstra: “We maken onder andere samenvattingen van onze zorgstandaarden voor verpleegkundigen. Op zo’n samenvattingskaart staat wat je tegen kunt komen bij bepaalde casuïstiek, welke controles je wel of niet moet doen, welke leefstijl belangrijk is en tips voor communicatieve vaardigheden. We hebben ook een kwartetspel met informatie over psychofarmaca. Hopelijk weten verpleegkundigen de zorgstandaarden beter te vinden en te gebruiken in de praktijk.”
Holistische blik ontwikkelen
“Als je als verpleegkundige ongemak voelt bij psychiatrische patiënten, is het een goed idee om een dagje mee te lopen met iemand van de ggz”, zegt Franklin Dik. “Dat kan veel vooroordelen wegnemen.” Voor wie graag meer kennis wil opdoen en een holistische blik wil ontwikkelen, adviseert Dik de vervolgopleiding Ziekenhuispsychiatrie Verpleegkundige, waar hij en Danny Selders lesgeven. “We leren studenten naast inzicht in psychiatrische ziektebeelden dat ze met een kritische blik moeten durven kijken. Niet voetstoots een oordeel aannemen, maar zelf op onderzoek uitgaan. Laatst vertelde een oud-student hoe hij op een afdeling werkte waar een patiënt zich meldde met onbegrepen klachten. Een griepje, dachten zijn collega’s, maar de patiënt ging steeds meer achteruit, met koorts en hevig zweten. De oud-student ging op zijn eigen kennis af en kwam erachter dat de patiënt het maligne neurolepticasyndroom had: hij bleek niet tegen een nieuw soort antipsychotica te kunnen. Het had heel slecht met de patiënt kunnen aflopen, maar dankzij dit inzicht werd er op tijd ingegrepen. Ik geef onze studenten daarom ook altijd mee: ‘Jij kan het verschil maken’.”
(Op de foto staan Indigo van Houte en Melinda Dijkstra.)
-
Nieuwsgierig naar meer psychiatrische kennis? In de verpleegkundige vervolgopleiding Ziekenhuispsychiatrie Verpleegkundige van de Amstel Academie leer je betere en toegepaste zorg bieden aan patiënten met een complexe combinatie van lichamelijke en psychiatrische klachten.
Meer informatie: www.vumc.nl > Educatie > vul in: Ziekenhuispsychiatrie Verpleegkundige
De kaarten met samenvattingen van zorgstandaarden zijn te vinden op www.ggzstandaarden.nl > hulpmiddelen > werkkaarten.
-
(1) Meer gezondheidswinst en minder kosten. www.gezondheidsraad.nl
(2) Meer psychofarmaca voorgeschreven. Zorgkrant.nl
----------------------------------------------------------------------------------------
Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.
Abonneren kan direct via het inschrijfformulier, opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines.
