Vijftig jaar na dato draait One Flew Over The Cuckoo’s Nest opnieuw in de bioscopen. De film had destijds een immense impact op de ggz, maar ook op de manier waarop iedereen in het leven staat. Hoe is dat nu? Is de vlucht over het koekoeksnest een tijdloze film of juist hopeloos gedateerd? Spoiler: het is allebei waar.
One Flew Over The Cuckoo’s Nest van regisseur Miloš Forman is een van de zeldzame films die de ‘big five’ van de Oscars won: beste film, beste regie, beste acteur, beste actrice en beste scenario. Dit terwijl de concurrentie in 1975 best groot was, met sterke films als Jaws, Nashville, Barry Lydon en Dog Day Afternoon. Wat de film sowieso al tijdloos maakt is dat die in de jaren zeventig werd gemaakt, gebaseerd op een boek uit de jaren zestig dat zich afspeelt in de jaren vijftig. In de jaren twintigtwintig krijgen we ‘m opnieuw te zien.
Antipsychiatrie
One Flew Over The Cuckoo’s Nest is een roman uit 1962 van Ken Kesey, een icoon in de Amerikaanse tegencultuur. Het boek is geschreven in de tijd dat de antipsychiatrie opkwam. De beweging klaagde de ggz aan als autoritair, een dwangsysteem waarin uitsluiting of lijfstraffen werden toegepast als manier van disciplinering. Ggz-instellingen waren geen plekken van genezing, maar gevangenissen waar elke vorm van individueel gedrag werd onderdrukt. Ook werden de pijlen gericht op sedatie, elektrotherapie en lobotomie. De antipsychiatrie pleitte voor meer patiëntgerichte en humane zorg.
Boek en film draaien om Randle McMurphy (op celluloid weergaloos neergezet door acteur Jack Nicholson). Hij is een zedendelinquent die de gevangenis weet te ontlopen door een psychiatrische stoornis te fingeren. Hij belandt in een typisch jaren vijftig-instelling: een statig landhuis met armetierig en afgeleefd interieur. (Of is dit eigenlijk iets van alle tijden?) Daar brengt hij zijn dagen door tussen mannen als de angstige Cheswick, de stotterende Billy Bibbit, de wat simpele Martini (een hele jonge Danny DeVito), de narcistische Harding, de agressieve Taber en de zwijgende Chief Bromden – in de film zijn het allemaal types met ook fysieke afwijkingen of tics. De extraverte rebel McMurphy probeert ze uit hun schulp te schoppen om vervolgens henzelf te laten zien. Hij zit vol praatjes. Een van de mooiste scenes in de film is die waarin McMurhy zit te bluffen dat hij zo kan ontsnappen. Hij wijst naar de loodzware zuil met kraan en beweert dat hij die kan optillen om door het raam te gooien. Hij loopt ernaartoe en staat minutenlang te trekken en sjorren. Zonder resultaat. Dat gaan hij weer zitten en zegt tegen zijn toehoorders: “Ik heb het in ieder geval geprobeerd. Dat kunnen jullie niet zeggen.”
Duivelse autoriteit
McMurphy zit vol grappen en charme. Overal waar hij komt is er tumult en dat is heerlijk. Het contrast met de tegelijkertijd ingetogen en strenge hoofdverpleegkundige Mildred Ratched is groot. Haar introductie in One Flew Over The Cuckoo’s Nest is veelzeggend. Er gaat een rode lamp branden als ze de afdeling opkomt en de camera blijft even hangen op haar emotieloze gezicht in tegenlicht. Het gezicht van duivelse autoriteit. ‘Nurse Ratched’ voert een waar schrikbewind. (Ze werd in 1975 gespeeld door de toen onbekende actrice Louise Fletcher, omdat geen enkele topactrice zich aan de rol wilde wagen.) De mannen op de afdeling zijn als de dood voor haar. Behalve McMurphy natuurlijk. Zo ontrolt zich het conflict individu versus systeem. Dat staat symbool voor iets veel groters dan de afdeling. Dit blijft niet binnen de muren van een ggz-instelling, maar gaat om welke keuzes je maakt en hoe je überhaupt in het leven kan staan. In die zin is de film tijdloos.
Verpletterend slot
McMurphy neemt de mannen mee op allerlei avonturen. Het eindigt met het bezoek van twee prostituees op de afdeling en een feestje met heel veel drank. Een van de vrouwen bezorgt B-B-Billy B-B-Bibbit, die verlegen is en bang voor meisjes, de nacht van zijn leven. Als iedereen zijn roes ligt uit te slapen zien we Nurse Ratched de afdeling opkomen, weer bijna als in haar introductie. Ze roept Billy Bibbit bij zich en vraagt of hij zich niet schaamt. ‘Wat moet je moeder hier niet van denken?’ In een emotionele scène duwt ze de arme jongen als het ware over de rand van suïcide. Hiervan draait McMurphy helemaal door. Hij valt Nurse Ratched aan en probeert haar te verwurgen. Dus moet hij een rigoureuze aanpak krijgen. Hij wordt afgevoerd voor een lobotomie. Uiteindelijk leeft hij als een zombie.
Dan volgt een verpletterend slot. Mag je een spoiler geven van een vijftig jaar oude film? Ja dat mag. De zwijgende Chief – een beer van een vent met wie McMurphy serieuze ontsnappingsplannen had gemaakt – kan het allemaal niet meer aanzien. Hij pakt de loodzware zuil met kraan en gooit die door het raam. Om vervolgens de vrijheid tegemoet te lopen. De mens wint het toch van het systeem... het is een einde waar je na vijftig jaar nog steeds kippenvel van krijgt.
Racistisch en misogyn
Maar boek en film zijn ook hopeloos gedateerd. Allereerst is de het personeelsbeleid in One Flew Over The Cuckoo’s Nest schaamteloos racistisch. Onder de witte Nurse Ratched werken alleen maar zwarte mannen die slaafs en kritiekloos doen wat zij zegt. Daarnaast was de opzet van Ken Kesey en later Miloš Forman welbewust misogyn. De karakters van de mannen zijn gelaagd en interessant. De paar vrouwen in One Flew Over The Cuckoo’s Nest hebben maar twee archetypes: het wulpse hoertje of de strenge moederfiguur. Maar het allerergste is dat hoofdpersoon McMurphy wordt neergezet als vrolijke Frans en romantische held. Het feit waarvoor hij vastzit – hij is als pedoseksueel veroordeeld voor verkrachting van een vijftienjarige – wordt gebagatelliseerd als kwajongensstreek. Sterker nog: McMurphy mag binnen de instelling nog een paar keer verlekkerd op zijn wandaad terugblikken. Dit zijn kwalijke aspecten van One Flew Over The Cuckoo’s Nest die niet onderbelicht mogen blijven.
Vertrouwen
Net als de kritiek die er vanuit de ggz kwam op de film. Professionals claimen dat de populaire film schade heeft aangericht door ziektebeelden te bagatelliseren of bewezen effectieve behandelingen te ondermijnen. Zo werd de jaren daarna Electro Convulsie Therapie (ECT) drastisch ingeperkt. Van het zogenaamde ‘Cuckoo’s Nest-effect’ wordt nu langzaam teruggekomen. De antipsychiatrie kon ook doorslaan in het idee dat patiënten geen professionele hulp nodig zouden hebben. Dat heeft een grote deuk geslagen in het vertrouwen. En het beeld van een ggz-instelling als sadistische gevangenis heeft zich mede door One Flew Over The Cuckoo’s Nest in het collectieve geheugen geplant. Dat is niet terecht.
Laten we dit allemaal ter harte nemen voordat we nog één keer genieten van deze film, waarin de vrijheid van het individu wordt gevierd. Laat het de vrijheid van alle individuen zijn en niet alleen die van een paar witte mannen. In die zin maakt het eindbeeld wel wat goed: het is uiteindelijk een Navajo-Indiaan die uitbreekt uit het systeem.
-
Bekijk scenes uit One Flew Over The Cuckoo’s Nest op YouTube:
-
Lees alle filmrecensies op GGZ Totaal
-----------------------------------------------------------------------------------------
Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.
Abonneren kan direct via het inschrijfformulier, opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines.
