'Je kunt het gebeurde niet ongedaan maken, wel het stresssysteem resetten'

Zijn studies naar stressherstel sleutel bij depressie na jeugdtrauma?

Zit er een doorbraak aan te komen in de behandeling van depressie na jeugdtrauma? Als het aan psychiater Christiaan Vinkers (GGZ inGeest en Amsterdam UMC) ligt, volgen er de komende jaren niet één maar twee doorbraken. Door medicatie of door gerichte traumabehandelingen kan het brein mogelijk in korte tijd worden gereset, zodat het stressherstel van patiënten weer terugkomt en zo depressieve klachten worden verlicht. Ze zijn onderwerp van twee studies: RESET-medicatie en RESET-psychotherapie. Daarbij staat RESET voor REStoring mood after Early life Trauma. Neurowetenschapper en onderzoeker Felix Linsen promoveert op de medicatiestudie, psycholoog en onderzoekster Anouk Gathier op de psychotherapiestudie.

Er zijn allerlei dimensies die de veerkracht van het stresssysteem bepalen: de werking van de hersenen, het immuunsysteem, de reactie van het lichaam op bijvoorbeeld hormonen en het gedrag van een persoon. Christiaan Vinkers heeft het over een orkest dat goed op elkaar is ingespeeld. Maar dat gaat niet altijd goed. “In mijn spreekkamer kom ik steeds vaker mensen tegen met jeugdtrauma door misbruik, mishandeling of verwaarlozing”, zegt Christiaan Vinkers.

Dat is niet zo gek. De aantallen variëren in verschillende studies, maar met zekerheid kan gezegd worden dat 1 op de 4 patiënten met een depressie jeugdtrauma heeft doorgemaakt. Daarnaast is gebleken dat patiënten met jeugdtrauma vaak al op jongere leeftijd ernstigere depressies krijgen. Jeugdtrauma is een van de belangrijkste risicofactoren bij bijna alle vormen van psychopathologie en fysieke aandoeningen als obesitas, hart- en vaatziekten of neurologische problemen. Het frustreert Vinkers dat er geen mogelijkheid is om de oorzaken van jeugdtrauma aan te pakken. “Je kunt niet ongedaan maken wat er is gebeurd. Maar ik denk wel dat je het stresssysteem kunt resetten door – ook op volwassen leeftijd – het lichaam de mogelijkheid te geven om te herstellen. Zo kun je in ieder geval de negatieve gevolgen tegengaan.”

Pillen en praten

Dat dat op relatief makkelijke manier kan, moeten de RESET-medicatie studie en de RESET-psychotherapie studie gaan bewijzen. “De ene gaat over pillen, de ander gaat over praten”, zeggen de twee onderzoekers schertsend. De studies zijn allebei in 2020 gestart en beogen beiden 158 patiënten te onderzoeken. In de medicatiestudie zijn op dit moment 112 patiënten geïncludeerd, bij psychotherapie zijn dat er nu 77. Naar verwachting wordt de ‘pillenstudie’ begin 2025 afgerond, de ‘praatstudie’ waarschijnlijk begin 2026. Qua meetmethodes en meetmomenten zijn ze ongeveer gelijk opgezet. Het grote voordeel daarvan is dat ze mogelijk ooit basis kunnen zij voor een vergelijkend vervolgonderzoek. Maar dat is nog toekomstmuziek. Eerst werken Felix Linsen en Anouk Gathier – en hun vele medeonderzoekers – hard aan hun eigen RESET-studies.

Medicatiestudie

In een gerandomiseerde dubbelblinde trial wordt in de RESET-medicatie studie gekeken naar de werking van het middel mifepriston. Bij jeugdtrauma raakt het stresssysteem en het stresseiwit glucocorticoïd receptor (GR) overbelast tijdens een kwetsbare periode in de vroege jeugd. Die ontregeling blijft het hele leven bestaan en maakt een patiënt gevoeliger voor het ontwikkelen van een depressie. Mifepriston – dat in Nederland ook wordt gebruikt bij beëindiging van zwangerschap en in Amerika bij het Syndroom van Cushing (teveel van het hormoon cortisol) – helpt mogelijk ook met het herstel van een ontregeld stresssysteem door het kort blokkeren van de GR, zo legt Linsen uit.

Hiervoor hoeft mifepriston misschien niet eens zo lang te worden geslikt. De patiënt slikt het middel een week lang. Felix Linsen: “Het is eerder onderzocht in een klinische studie onder circa 800 mensen met psychotische depressie en in gedragsstudies naar stress bij dieren, met name bij muizen.

Die onderzoeken vormden de basis voor deze RESET-studie. ”Patiënten uit heel Nederland kunnen meedoen. Tijdens de onderzoeksafspraken op het Amsterdam UMC worden er onder andere klinische interviews en bloed afgenomen. Ook wordt er een plukje haar geknipt en nemen de deelnemers zelfthuis speeksel af op meerdere tijdstippen. “In het speeksel en het haar meten we de cortisol-spiegel”, legt Linsen uit. “In het bloed kijken we naar inflammatie, dat samenhangt met depressie en stress in het lichaam.”

Via interviews en vragenlijsten wordt gekeken naar de aard en mate van depressieve klachten, maar ook bijvoorbeeld angstklachten, slapen en dagelijks functioneren. Er zijn vijf meetmomenten: een nulmeting, een meting direct na de week mifepriston,  na zes weken, 12 weken en 6 maanden na de start van de medicatie. “De meting 6 weken na de start wordt een van de belangrijkste meetmomenten om te zien of er een verlichting optreedt van de depressieve klachten”, zegt de onderzoeker. “In de eerdere studies bij psychotische depressie was er geen acuut positief effect op klinische symptomen. Het duurde een paar weken voordat er iets veranderde in klinische symptomen. Hoe dat komt en hoe lang dat precies duurt is nu ook onderwerp van ons onderzoek.”

Tot slot worden deelnemers gevraagd om mee te doen aan een aanvullend onderzoek waarbij er voor en na de medicatie hersenscans worden gemaakt. Felix Linsen: “Met behulp van een fMRI scanner kijken we naar de neurobiologische effecten van de studiemedicatie. Patiënten liggen een uur in de scanner en krijgen bepaalde cognitieve taken.” Gedurende het onderzoek weten zowel dee onderzoeker als deelnemer niet wie het placebo of mifepriston ontvangt, dus er kan nu nog niks worden gezegd over de effectiviteit “Er zijn deelnemers die flink zijn opgeknapt na de behandeling, maar het kan zijn dat zij een placebo hebben ontvangen. De medicatie week wordt verder goed verdragen en is veilig.

Psychotherapiestudie

In de RESET-psychotherapie studie krijgen mensen naast reguliere behandeling voor depressie al dan niet een specifieke behandeling gericht op verwerking van jeugdtrauma, zo vertelt Anouk Gathier. “Dat kan EMDR zijn bij traumatische ervaringen door misbruik of geweld of imaginaire rescripting (ImRs) bij ervaringen van verwaarlozing, of een combinatie van die twee. Tot nu toe zien we dat het grootste deel van de behandelingen bestaat uit ImRs.”

Net als in de medicatiestudie is de eigenlijke interventietijd kort. De patiënten krijgen zes tot tien sessies van een uur à anderhalf uur, verspreid over 12 weken. Anouk Gathier: “Uit studies naar traumabehandeling bij PTSS weten we dat dit doorgaans voldoende is. Na een paar weken zie je vaak al verbetering, dus traumabehandeling kan heel effectief zijn, mits het goed wordt uitgevoerd door ervaren traumatherapeuten.”

Aan deze multicenter RESET-studie kunnen patiënten deelnemen die zijn aangemeld bij één van de vijf deelnemende ggz-instellingen: GGZ inGeest, Altrecht, HSK Groep, PsyQ en Pro Persona. Er is dus dekking over bijna het hele land. Na aanmelding wordt er geloot of patiënten de extra traumabehandeling krijgen of niet. Die loting is niet helemaal blind, legt de onderzoekster uit. De meetmethoden en -momenten verlopen analoog aan die van de medicatiestudie: een nulmeting, een meting halverwege de eventuele traumabehandeling en direct erna. Anouk Gathier. “Ook hebben we nog een vierde meting zes maanden na de al dan niet ontvangen traumabehandeling, om te kijken naar het effect op langere termijn.” In deze studie worden dezelfde biologische metingen gedaan en wordt deelnemers gevraagd om mee te doen aan een fMRI-studie.

Ze kan nog geen resultaten of bevindingen delen om het verloop van de studie niet te beïnvloeden, zo zegt de onderzoekster. “Maar ik hoor van behandelaren en van deelnemers vrijwel altijd positieve verhalen. Mensen hebben het idee dat het helpt, of ze vinden het lastig in te schatten. Ik hoor in ieder geval geen negatieve verhalen.” Een van die positieve verhalen is terug te lezen in een blog van Inge de Best (https://www.linkedin.com/pulse/traumabehandeling-voor-depressieve-klachten-hsk-groep%3FtrackingId=aynC9NXgcwXt3bR%252F67mZfg%253D%253D/), behandelaar bij HSK.

Vervolg

Zowel voor medicatie als voor extra traumabehandeling geldt: als het werkt, dan kunnen de interventies snel in praktijk worden gebracht – zo laat Christiaan Vinkers weten. Maar daarin ligt straks niet alleen de waarde van de RESET-studies. Anouk Gathier wijst op de mogelijkheid om de uitkomsten onderling te vergelijken, om beter te weten wat wanneer het beste kan worden ingezet. En mogelijk kan de specifieke medicatie straks ook breder worden ingezet binnen de psychiatrie. Felix Linsen: “Nu onderzoeken we het effect bij depressie. Als dat werkt voor mensen met jeugdtrauma, kunnen we ook onderzoek doen naar mensen die na jeugdtrauma andere psychische stoornissen hebben ontwikkeld, zoals PTSS, angststoornissen of verslaving. Potentieel kan dit heel breed worden ingezet.”

Interesse in deelname in een van de RESET-studies? Kijk dan op de onderzoekswebsite https://jeugdtrauma-depressie.nl/reset-studies/ (https://jeugdtrauma-depressie.nl/reset-studies/).

-----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou! GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).