‘Zingeving is ingewikkelder dan de concrete wetenschap waarin wij zijn opgeleid’

Aan dimensies van positieve gezondheid wordt binnen de ggz veel waarde gehecht

Uit onderzoek naar de waardering van positieve gezondheid binnen de ggz blijkt dat er vooral op het gebied van zingeving nog een wereld valt te winnen. Maar hoe brengen we dat precies in de praktijk? Een rijke bron aan data kan helpen, zegt psychiater en onderzoekster Dominique van de Loo.

Al meer dan tien jaar wordt er veel gepraat over het concept van positieve gezondheid van Machteld Huber. De huisarts deed in 2011 onderzoek naar zes dimensies van gezondheid: lichamelijk, mentaal, spiritueel (wat ze later zingeving ging noemen), kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Huber onderzocht dit in de algemene gezondheidszorg (agz). Voor het eerst is er nu ook een vertaalslag gemaakt naar de ggz. Psychiater Dominique van de Loo van Pro Persona gaf leiding aan een onderzoek naar hoeveel waarde patiënten, behandelaren en beleidsmakers hechten aan de zes dimensies van positieve gezondheid. De resultaten werden in februari 2022 gepubliceerd in het Tijdschrift voor Psychiatrie (https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/articles/64-2022-2-artikel-loo.pdf). Daarin komen twee opvallende zaken naar voren: ten eerste hechten patiënten significant meer waarde aan de dimensie dagelijks functioneren dan behandelaren en beleidsmakers. En twee: alle drie de groepen binnen de ggz scoren significant hoger op de waarde die zij hechten aan zingeving dan in de agz. Dat raakt de kern van het gedachtengoed van Machteld Huber. Onderzoekster Van de Loo pleit daarom voor meer serieuze aandacht voor zingeving binnen de hele ggz.

Basis

Al snel in ons gesprek wijst Dominique van de Loo op een artikel in dagblad Trouw van 15 februari 2022 (https://www.trouw.nl/religie-filosofie/gezondheid-is-niet-de-afwezigheid-van-ziekte-maar-het-vermogen-om-met-het-leven-om-te-gaan~ba920e12/). “Daarin schetst Huber door wie zij geïnspireerd is en die mensen spreken mij ook heel erg aan. Victor Frankl en Aaron Antonovsky hebben zingeving op de kaart gezet.” Frankl was een Oostenrijkse neuroloog en psychiater die in het concentratiekamp ontdekte wat de diepste behoefte van de mens is: zingeving. ‘Volgens hem waren mensen met een persoonlijke zingeving weerbaarder’, legt Huber uit. Tot die conclusie kwam ook de Israëlische socioloog Antonovsky bij zijn onderzoek naar overlevers van de holocaust: wie de sterkste zingeving voelde, liep de minste trauma’s op.

De wetenschappers hebben zeker een rol gespeeld bij het initiatief tot dit onderzoek, legt Van de Loo uit. “Het is begonnen bij mijn stage bij het Centrum voor Integrale Psychiatrie in Groningen. Rogier Hoenders was daar mijn supervisor. Daar staan leefstijlfactoren zoals beweging, voeding en ontspanning centraal. Ook zingeving, maar de vraag was: hoe geef je daar in de praktijk vorm aan? Om daar een basis voor te geven, besloot ik samen met Arjan Braam, psychiater bij Altrecht en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek, een wetenschappelijk onderzoek op te starten. Van begin af aan hebben we daar Marja van Vliet, adviseur van het Instituut voor Positieve Gezondheid, bij betrokken. Daarnaast hebben Nina Saämena van Radboudumc en Pauline Janse van Pro Persona meegewerkt.”

Geestelijk verzorgers

“We zijn blij verrast hoe groots het onderzoek uiteindelijk is uitgepakt”, zegt Dominique van de Loo. Om precies te zijn vulden 458 patiënten, 250 behandelaars en 47 beleidsmakers uit de basis-ggz en specialistische ggz online vragenlijsten in. “Dat scheelt niet eens zoveel met het grote onderzoek van Huber binnen de agz.” Aan alle zes dimensies van positieve gezondheid wordt binnen de ggz veel waarde gehecht, bij alle groepen. Alleen de waardering voor dagelijks functioneren ligt bij behandelaren en beleidsmakers (zoals bijvoorbeeld zorgmanagers, directeuren of projectmanagers) lager dan bij patiënten. “Ik kan me daar wel iets bij voorstellen”, zegt Van de Loo. “Veel wordt bijvoorbeeld uitbesteed aan de Wmo. Toch is dit wel een belangrijke waarschuwing! We moeten alle aspecten juist samenpakken en niet teveel los van elkaar zien. De dimensies werken juist op elkaar in. Machteld Huber vergelijkt dat met een spinnenweb.”

Daarnaast is het opvallend dat de dimensie zingeving bij patiënten, behandelaars en beleidsmakers in de ggz hoger scoort dan in de algemene gezondheidszorg. Een belangrijke vraag is wat de ggz hier in de praktijk mee moet. “Hoe bekwaam voelen behandelaren zich om dit ter sprake te brengen?”, vraagt Van de Loo zich af. “Dat was een van de onderzoeksvragen, maar de resultaten zijn nog niet geanalyseerd en beschreven. We hebben hier nu wel veel data over. Ik denk dat we met elkaar moeten gaan zoeken hoe we dit onderwerp centraal kunnen stellen. Geestelijk verzorgers kunnen daar een belangrijke rol in spelen. De vraag is of zij dat apart moeten doen, of dat het als een soort gesprekstechniek moet terugkomen in verschillende behandelingen. Het gaat om een verdiepingsslag in communicatie. Daaruit volgt ook de vraag hoe we dat gaan financieren. Tot nu toe worden geestelijk verzorgers alleen vergoed voor de klinieken, niet voor de poliklinieken. Ik denk dat we daar iets voor moeten creëren.”  

De diepte in

“Zingeving is best een spannend terrein. Je moet goed kunnen aanvoelen en nuances kunnen aanbrengen. Het is veel ingewikkelder dan de concrete wetenschap waarmee wij worden opgeleid, maar ik denk dat hier veel winst is te behalen. Zingeving is misschien wel de vaagste dimensie binnen positieve gezondheid, maar ook de belangrijkste schakel. Het is belangrijk om hier tijd en ruimte voor te nemen”, vindt de onderzoekster. Maar de praktijk is weerbarstig. Er is veel welwillendheid bij behandelaars, maar het is soms lastig vorm te geven binnen de structuren waarin ze werken, zo concludeert Van de Loo. “De kernvraag is: In hoeverre wil je het dichttimmeren of kun je elkaar wat vrijheid geven? Als je als behandelaar een doorvraagt op betekenisniveau, kom je al snel op zingevende vraagstukken. Dus iedereen kan daar een rol in spelen.”

Als psychiater is Dominique van de Loo werkzaam in het Centrum voor Psychotherapie van Pro Persona. “Ik heb de luxe dat ik daar de gelegenheid heb om de diepte in te gaan met cliënten. Als wij bijvoorbeeld iemand in kaart proberen te brengen, dan vragen wij naar hun bronnen van kracht, hoe het leven is verlopen en welke thema’s van generatie op generatie spelen. Daarnaast hebben we hier een geestelijk verzorger die zingevingsgroepen leidt. Tijdens groepstherapie gaat het ook over betekenis, spiritualiteit en soms religie.” Nu wordt het de uitdaging om zingeving ook vorm te geven in andere klinieken, poliklinieken en in de acute zorg, vindt Van de Loo. “Daar leeft die behoefte ook – zeker als het gaat om psychoses; die kunnen veel zeggen over levensthema’s die bij iemand spelen – en dan is het een gemis als je daar niet naar vraagt of niet kunt verwijzen naar een geestelijk verzorger.”

Vervolgonderzoek

Er is veel aandacht voor maatschappelijk herstel (werk, studie, sociale contacten) en persoonlijk herstel (zingeving) binnen de ggz, zo constateert onder andere Rogier Hoenders onlangs in een opiniestuk over de kansen van corona (https://dvhn.nl/meningen/Opinie/Meer-aandacht-voor-mentale-gezondheid-27472150.html) om structureel te investeren in mentale gezondheid, weerbaarheid en welzijn. Toch zijn de resultaten van het onderzoek van Dominique van de Loo te lezen als een steen in de vijver. De Pro Persona-psychiater staat versteld van de aandacht die naar aanleiding van de publicatie in het Tijdschrift voor Psychiatrie loskomt. Daarin worden ook suggesties voor vervolgonderzoek gegeven. De onderzoekers hebben een rijke bron aan data gecreëerd. Die kunnen bijvoorbeeld meer helderheid geven over de inhoud van de dimensie ‘zingeving’, zegt de onderzoeksleider. “Het gaat in de dimensie van Huber vooral over een doel en betekenis hebben in je leven. Zaken als spiritualiteit, godsbeleving of transcendentie hebben hier geen plaats in. In ons onderzoek hebben we – samen met geestelijk verzorgers van Pro Persona – gekeken hoe we deze dimensie kunnen verbreden. Daar zit nog wel een publicatie in”, lacht Van de Loo. Daarnaast zien de onderzoekers, als het gaat om bijvoorbeeld spiritualiteit, een ‘religiosity gap’ tussen patiënten, behandelaars en beleidsmakers. Dat zou ook om nader onderzoek kunnen vragen. “Maar ik ben vooral benieuwd naar de praktische uitwerking van het stuk zingeving binnen de ggz”, zo besluit Dominique van de Loo. “Ik denk dat deze uitkomsten daar genoeg aanleiding voor bieden.”