Complottheorie of paranoïde waan? Overeenkomsten en verschillen

Complottheorieën vertonen overeenkomsten met paranoïde wanen wat betreft onjuiste en soms bizarre inhoud van de denkbeelden, de sterke overtuiging waarmee wordt vastgehouden aan de ideeën en het niet openstaan voor tegenargumenten. Dat is de conclusie van negen auteurs in een verkenning in het het Tijdschrift voor Psychiatrie (https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/epub_aheads/2021-137_Veling.pdf). De auteurs zien echter ook duidelijke verschillen met een waan: complotdenkers staan niet alleen staan in hun overtuigingen, maar vinden elkaar juist in wantrouwen ten opzichte van machtigen die achter de schermen aan de touwtjes trekken. Waar de waan eenzaam is, geven complot-theorieën toegang tot een in-group.
Een tweede verschil is dat bij het ontstaan van wanen idiosyncratische ervaringen van de werkelijkheid veelal een rol spelen, die de paranoïde inhoud van het waandenken induceren.

Volgens de auteurs van het artikel maakt de vergelijking met paranoïde wanen en coronacomplottheorieën duidelijk dat de gangbare definities van wanen verdieping behoeven, omdat met de huidige definities complotdenken ook geschaard kan worden onder wanen. In plaats van de sterke (cognitieve) focus op de foutieve inhoud van waanideeën zou er meer aandacht moeten zijn voor de onderliggende idiosyncratische, veranderde vorm van de werkelijkheidsbeleving. Het is vooral deze eigenzinnige werkelijkheidsbeleving die leidt tot paranoïde waanideeën als gevolg van pogingen grip te krijgen op perceptuele anomalieën.

Beste benadering

Uit de verkenning in het artikel volgt dat de inhoud van de denkbeelden niet de juiste ingang is om complotdenkers en mensen met paranoïde wanen te bereiken. Bij beiden zijn rationele argumenten en een beroep op de logische gedeelde werkelijkheid grotendeels ineffectief. Het gaat complotdenkers om de machteloosheid van de burger, verlies van vrijheid en controle. Het gaat om bezorgdheid en woede over systemen en machtsstructuren die slachtoffers maken. Mensen met paranoïde wanen daarentegen, zijn hun normale ervaring van de werkelijkheid, van zichzelf en van anderen kwijt, en proberen daar betekenis aan te geven.
De auteurs menen dat voor beiden geldt dat reflectief luisteren naar deze onderliggende epistemische, existentiële en experiëntiele vragen meer recht doet aan de werkelijke problemen die mensen ervaren, en meer ruimte voor oplossingen biedt.
Methoden zoals LEAP (listen, emphatize, agree, partner), ontwikkeld voor mensen met schizofrenie zonder ziekte-inzicht, kunnen in de omgang met complotdenkers nuttig zijn. Daarbij gaat het niet om de sterkte van de argumenten, maar om de kracht van de relatie.

Bron: Jet volledige artikel is te lezen in het Tijdschrift voor Psychiatrie (https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/epub_aheads/2021-137_Veling.pdf)