Als de dader je ervan weet te overtuigen dat jij de schuldige bent

De gevolgen van ernstige emotionele en psychische mishandeling

“Ik heb niet te maken gehad met ‘huis tuin en keuken-geweld’, dus noch ikzelf, noch de paar hulpverleners die ik bezocht, herkende het als ernstige mishandeling. Simpel gezegd: ik ben niet geslagen, er werd materieel goed voor me gezorgd en mijn ouders waren keurige mensen. Ik wist zelf niet wat er met me aan de hand was en dacht jarenlang dat al mijn problemen door mijn karakter kwamen. Nu pas weet ik dat ik slachtoffer was van ernstige emotionele mishandeling’.”

Het verhaal van Roos is één van de vele verhalen die in de loop van de jaren bij stichting Het Verdwenen Zelf binnenkwamen. De vele getuigenissen vormen de bestaansreden van de stichting, die zich richt op het fenomeen emotionele en psychische mishandeling door een pleger met (trekken van) narcisme en psychopathie, ook wel narcistische mishandeling genaamd (gebaseerd op de Engelse term, Narcissistic abuse). Via de stichting publiceerde GGZ Totaal eerder al een aantal artikelen over het onderwerp. Daar ontstonden een aantal vragen bij en dus werd het tijd voor een interview met Iris Koops, die in 2013 het Verdwenen Zelf oprichtte.

Wat brengt iemand er toe een organisatie op te richten over een dergelijk onderwerp en daar zoveel energie in te steken?

Iris Koops: “In mijn jeugd heb ik zelf te maken gehad met emotionele en psychische mishandeling, vanuit één ouder en een verzorger. Daardoor liep ik tegen grote problemen aan, waarvoor ik jarenlang bij de nodige therapeuten langs ben geweest. De oorzaak werd echter niet duidelijk en de vraag wat er met me aan de hand was werd steeds klemmender. Ik was al met mijn werk als coach en Hoofd Personeelszaken gestopt en besloot me te verdiepen in het fenomeen trauma. Ik las alles over de impact van trauma, en maakte kennis met de structurele dissociatietheorie. Toen ik op het fenomeen narcistische mishandeling stuitte en de impact daarvan, viel het kwartje. In Nederland was dat in die tijd nog een blinde vlek, maar in de VS en Ierland waren ze daar veel verder in en stond het bekend als het Narcissistic Victim Syndrome (NVS). Daar heb ik mijn informatie ook vandaan. Ik realiseerde me dat deze vorm van mishandeling veel voorkomt en wilde hier bekendheid aan geven.
Ik heb vijf jaar de tijd genomen om onderzoek te doen, een visie te ontwikkelen, de website en het Verdwenen Zelf op te zetten en mijn eerste boek te schrijven. Met daarin vragen als ‘wat is essentieel om te herstellen’. Narcistische mishandeling is complex en slachtoffers verdienen een onderbouwde en genuanceerde visie over de impact en het mogelijk herstelproces.”

-------------------------------------------------------------------------

Roos had een sterk claimende moeder, die haar dochter zag als verlengstuk van zichzelf. Niet alleen stortte ze voortdurend haar hart uit bij Roos, ze volgde haar ook in het huis en stond niet toe dat Roos bijvoorbeeld iets alleen in haar kamer deed. Haar vader zag niet hoe ongezond dit was en zei dingen als ‘wat fijn dat mijn meisjes zo’n sterke band hebben met elkaar’. Roos mocht niet op kamers gaan, dat was ‘te duur’, ook al waren haar ouders behoorlijk rijk. Haar moeder wilde haar niet laten gaan. De paar momenten dat Roos voor zichzelf op probeerde te komen werden hard afgestraft, dan zette de moeder van Roos verschillende tactieken in om haar een slecht gevoel te geven over zichzelf. ‘Ze wekte schuldgevoel in me op door te gaan huilen, of sprak dagenlang niet tegen me’. Haar vader vond dat ze niet zo hard voor haar moeder moest zijn: die was erg ‘gevoelig en speciaal’. Dagelijks kreeg Roos te horen dat ze zich vreemd gedroeg, haar ouders hadden immers het beste met haar voor. Waarom kon ze niet wat dankbaarder zijn?

--------------------------------------------------------------------------------

Over de gevolgen van mishandeling en verwaarlozing is toch wel het één en ander bekend?

“Vooropgesteld: het gaat hier niet om verwaarlozing, maar om mishandeling”, vertelt Koops. “Als een kind – in de ogen van de ouder - iets verkeerd heeft gedaan en er wordt als straf bijvoorbeeld een week niet tegen hem gepraat, dan moet je dat zien als mishandeling, als ondermijning. Dat is van een andere orde dan een verslaafde of depressieve ouder die weinig aandacht aan het kind besteedt en dus iets nalaat, uit onmacht of onvermogen.
Een ouder met (trekken van) narcisme of psychopathie doet een kind actief iets aan, door het duidelijk te maken dat hij het verdiend heeft, dat het zijn eigen schuld is. Het slachtoffer wordt op die manier verantwoordelijk gemaakt voor zijn of haar slachtofferschap.

Bij narcistische mishandeling is er dus een extra dimensie. Het is erg als je ouders je bijvoorbeeld negeren, het maakt het nog veel zwaarder als je meekrijgt dat je dit verdient. Het grote verschil met ‘gewone’ mishandeling of verwaarlozing is dat er vanuit de dader niet of nauwelijks berouw, spijt of empathie is en een verkapt verwijt aan het slachtoffer, dat die de mishandeling zelf veroorzaakt heeft.
Narcisten en psychopaten (of zo je wilt mensen met een antisociale persoonlijkheid), weten hun slachtoffers ervan te overtuigen dat zij de eigenlijke schuldige zijn. Ze zeggen: ‘Ik moet jou zo behandelen, omdat jij….’ Dat idee, dat je zelf de oorzaak bent van de mishandeling, wordt vervolgens geïnternaliseerd. Zeker voor kinderen die opgroeien onder zo’n ouder is de impact enorm. Maar ook volwassenen die een relatie aangaan met een dergelijke pleger (die in het begin heel charmant lijkt), komen vaak in die fuik terecht en raken beschadigd.

-------------------------------------------------------------------------

Roos kreeg diverse klachten, zoals hyperventilatie, paniekaanvallen en nachtmerries. Ze was altijd nerveus en voelde zich verward. Ze kreeg een relatie met een jongen om wie ze veel gaf en die haar al snel voorstelde samen te gaan wonen. Het koste hem moeite haar te overtuigen dat dit niet ‘slecht’ van haar was. Roos zette de stap, mede omdat haar moeder hen nooit alleen liet als hij langskwam. Ook praatte ze erg negatief over hem. Toen Roos bij hem was ingetrokken kwam haar moeder steeds langs en eiste de sleutel van hun flat. Haar vriend sprak haar moeder aan, die daardoor minder langs kwam maar Roos nu op ging wachten bij haar opleiding of de supermarkt waar ze werkte.

-------------------------------------------------------------------------

De term ‘narcisme’ lijkt tegenwoordig te pas en te onpas te worden gebruikt. Door de ander ‘narcist’ te noemen, blijft je eigen rol in een problematische relatie buiten beeld.

Iris Koops: “Daar zitten een aantal kanten aan. Het is zeker ook een modewoord aan het worden. Dat is storend en daar maken wij ons ook zorgen over. Het dreigt synoniem te worden voor allerlei fenomenen die er weinig mee te maken hebben, zoals hoogmoed en egoïsme, terwijl narcisme een complexe stoornis is. Die oppervlakkige populariteit doet afbreuk aan de ernstige gevolgen die het kan hebben. Ik begrijp dan ook wel dat het bij sommige hulpverleners weerstand oproept als de term narcisme direct valt. Het grote risico is dat, als bijna alles narcisme genoemd wordt, het eigenlijke probleem gebagatelliseerd wordt, wat nou precies is wat slachtoffers van narcistische mishandeling toch al vaak meemaken.

Juist door die complexiteit waar ik het net over had, wordt de aard van deze mishandeling vaak niet herkend, niet door het slachtoffer zelf én niet door de hulpverlener. Mensen komen vaak met een enigszins verwarrend verhaal, omdat ze zelf niet goed begrijpen waar ze mee te maken hebben. Ze zien de oorzaak van hun symptomen niet en denken dat deze aan henzelf liggen.
Dus aan de ene kant zie je mensen die direct het woord narcisme in de mond nemen, terwijl het eigenlijk om iets anders gaat. Aan de andere kant zie je dat de klachten van mensen die echt slachtoffer zijn geworden van narcistische mishandeling vaak niet begrepen worden. Het één versterkt het ander, helaas.”

Wordt het fenomeen door de reguliere hulpverlening herkend en serieus genomen?

“Als ik kijk naar de getuigenissen die wij krijgen en wat hierover bekend is, schat ik dat slechts tien procent van de hulpverleners dit fenomeen serieus neemt en in ieder geval de signalen herkent. Gelukkig gebeurt er ook veel goeds, de impact wordt steeds bekender, er is wat dat betreft een verandering gaande.

Het helpt niet dat het niet in de handboeken staat. In de DSM is het begrip PTSS nog niet zo heel lang geleden opgenomen, complexe PTSS staat er al helemaal niet in. Maar dit soort mishandeling, vanuit een narcistisch motief, en de gevolgen daarvan, daar is nog weinig oog voor. Slachtoffers krijgen vaak een verkeerde diagnose, waardoor ze nóg meer het gevoel krijgen dat er met hen iets mis is, dat hun persoonlijkheid het probleem is.

Het is ook best apart, dat in (onder andere) de DSM de Narcistische Persoonlijkheidsstoornis wél uitgebreid omschreven staat, maar dat er nauwelijks iets terug te vinden is over het Narcissistic Victim Syndrome, dus over de mensen die er het slachtoffer van zijn.

De laatste jaren groeit de informatie over narcistisch misbruik op het internet explosief. Al is het positief dat er meer informatie beschikbaar is, we schrikken wel van wat er soms gepubliceerd wordt. Er is veel misinformatie en gemakzuchtige theorievorming over dit onderwerp. Het is echter een veelomvattend onderwerp dat zich niet leent voor one-liners.”

-------------------------------------------------------------------------

Over Roos: “Wat me vooral trof is de totale verwarring die Roos ervoer, het gevoel alsof ze gek ging worden. Dit is precies wat veel slachtoffers van narcistische mishandeling ervaren: ze verliezen hun gevoel van realiteit. Terwijl ze zich in een toxische omgeving bevinden wordt hen het gevoel gegeven of zijzelf het probleem zijn. Narcisme bij de pleger is al moeilijk te herkennen en dit geldt helemaal voor verborgen narcisme, waar de moeder van Roos aan leed.”

-----------------------------------------------------------------------

Gezien de misverstanden en de relatieve onbekendheid, wat is jouw advies bij het vinden van hulp?

“Voor de mensen die het betreft: als je je verhaal aan een hulpverlener vertelt, houd je dan even afzijdig van diagnoses, maar geef een paar voorbeelden van wat er concreet gebeurt, beschrijf het gedrag van iemand. Hier valt nog veel meer over te zeggen. Niet voor niets ga ik in mijn (tweede) boek (https://verdwenenzelf.org/boeken/) dieper in op hoe je je kan opstellen bij hulpverleners.
En voor de hulpverlener: kijk naar het hele plaatje. Vaak hoor je een verhaal met veel verwarring en zelfverwijt, omdat iemand zelf niet meer scherp heeft wat er gebeurt en denkt: ‘er is iets mis met mij’. Slachtoffers komen zelden direct met de mededeling dat ze mishandeld worden. Doorvragen op de relatie is dus essentieel als er vermoedens zijn van mishandeling.

-----------------------------------------------------------

Over Roos: “In het verhaal van Roos speelde haar vriend een belangrijke factor, hij zag dat het gedrag van haar moeder erg gestoord was en dat Roos nooit kon herstellen zolang haar moeder haar voortdurend lastig bleef vallen. Uiteindelijk zijn ze verhuisd naar een heel andere regio, waarbij de emotionele druk naar Roos werd opgevoerd maar het Roos wel lukte om meer afstand te houden. Vervolgens heeft het nog jarenlang geduurd voor Roos kon vaststellen waar zij als kind in op moest zien te groeien en hoeveel impact dit heeft gehad.”

---------------------------------------------------------

Het Verdwenen Zelf

De naam van het Verdwenen Zelf slaat op het effect dat structurele psychische mishandeling heeft op hen die het jarenlang moeten ondergaan. Stukje bij beetje wordt iemands persoonlijkheid afgebroken, bewerkt en vervaagd, of verhinderd om zich naar eigen inzicht te ontwikkelen.

Stichting het Verdwenen Zelf biedt psycho-educatie en herstelgerichte hulp voor slachtoffers en kennis en expertise voor professionals. De nood onder slachtoffers is groot; vanuit de overheid wordt er op het gebied van herstellen van psychisch geweld niets aangeboden. Daarom ontwikkelde Iris Koops acht jaar geleden als particulier zelf diensten voor herstel. De stichting ontvangt geen subsidie of bijdragen van fondsen en is vooral afhankelijk van donaties. Alle hulp hierin is welkom.

Aan het Verdwenen Zelf (https://verdwenenzelf.org) is een netwerk van rond de 25 therapeuten verbonden. Naast enkele psychologen, (lichaamsgerichte) traumatherapeuten en psychosociaal therapeuten zijn ook een paar senior coaches lid van dit netwerk. Door de diversiteit kunnen cliënten de hulpverlener kiezen die hen aanspreekt.

Oprichtster Iris Koops is auteur van Herstellen van narcistische mishandeling (https://verdwenenzelf.org/boeken/) en Je leven in eigen hand, verder na narcistische mishandeling (https://verdwenenzelf.org/boeken/)

Lees hier onze eerdere artikelen over emotionele en psychische mishandeling (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/emotionele%20mishandeling)