Rode komeet. Het korte leven en de vlammende kunst van Sylvia Plath

Johan Atsma recenseert het boek van Heather Clark

Je bevindt je aan de rand van een klif, met duizelingwekkend zicht naar beneden en vooruit. Het glooiend landschap ligt achter je. Aan de Pembrokeshire coast op een wonderschone camping die dat vooral is vanwege zijn ligging. Glooiend gras en wat struiken direct aan de klif. Wakker worden in je tent, vanuit de slaapzak naar buiten kijken en de zeemeeuwen op ooghoogte voorbij zien vliegen. Aan de rand van een klif. En de zee erachter golft op weg naar Ierland. Koude zon, frisse wind. Het roept poëzie op.

Dat beleven is al weer enkele jaren geleden. Het was hoogzomer. Nu is het eind 2020 en Corona tijd. Veel thuis, kil weer en geen ontsnapping mogelijk naar vermaak buitenshuis. Meer dan ooit tijd om te lezen.

Een dik boek, maar liefst 1343 pagina’s, staart me aan en zuigt me naar binnen. Het bovenstaande beeld dringt zich op bij het lezen van ‘Rode Komeet’ van Heather Clark. Die locatie doet er eigenlijk niet toe, dit boek creëert zijn eigen plek. Het is een biografie over de dichter Sylvia Plath en het lezen ervan ervaar ik als het staan aan de rand van een klif. Er zijn prachtige vergezichten, een schitterend landschap, vogels die voorbij vliegen, een zee die ruist en klotst en toch, de hele tijd is er die mogelijkheid tot een diepe val. Een onontkoombaarheid die zich al vroeg in haar leven aandient middels een zelfmoordpoging en een er op volgende opname in een psychiatrische kliniek vanwege een aanhoudende depressie. Een meteorologische term die perfect past… de isobaren liggen soms ver uiteen en soms angstig dicht bij elkaar.

Als lezer wordt je opgenomen in haar leven

Liefde, bewondering, ambitie, innerlijke drang, twijfel, alsmaar twijfel, teleurstelling en vreugde, twijfel, zoektocht naar een eigen stem, zoektocht naar een eigen invulling van het leven, maatschappelijke verwachtingen, eigenzinnigheid, onontkoombaar conformeren, non conformistisch zijn, erkenning en onzekerheid. Zoeken, zoeken, zoeken, beleven, ervaren, de schijn ophouden. En ondertussen alles opschrijven: in brieven, agenda’s, dagboeken, verhalen en gedichten, alles met een eigen inhoud en oplopende mate van optimisme, somberheid, wanhoop en woede.

Sylvia Plath, beroemd om haar poëzie, een roman en haar zelfmoord wordt door Heather Clark minutieus ontrafeld in een biografie van ruim 1100 dichtbedrukte pagina’s in klein lettertype. Het lezen ervan is uitdagend en confronterend door middel van een onontkoombare stroom van informatie, duiding en analyse waarbij vele teksten en gedichten worden geciteerd. Haar poëzie verschijnt in originele staat op de pagina’s met telkens een prachtige vertaling. Die teksten nemen je mee, illustreren en versterken het tragische verhaal op weg naar het bekende en niet alleen daarom onontkoombare einde. De gedetailleerdheid van de biografie zit in dit boek de leesbaarheid niet in de weg. De combinatie van minutieuze beschrijvingen gelardeerd met de in dezelfde periode geschreven poëzie die dan vaak ook nog samenvalt met de beschreven gebeurtenissen maakt dat je als lezer wordt opgenomen in haar leven.

Een academische superster

Sylvia Plath werd geboren in 1932. Ze groeit op in Winthrop in de buurt van Boston aan de kust, kleinsteeds en kleinburgerlijk Amerika. Haar vader is Hoogleraar Entomologie en auteur van een gezaghebbend proefschrift over Hommels. Haar moeder ziet af van een carrière als lerares Engels en Duits om fulltime huismoeder te worden. Zo ging dat in die jaren. Sylvia zal van dergelijke vergelijkbare keuzes de nodige last gaan krijgen. Ze schrijft al vanaf haar 12e, haar pubertijd is “intens literair”, somberte steekt zo af en toe de kop op. Ze doet het heel goed op school en ook later op de universiteit weet ze de nodige aandacht te trekken met haar prestaties, “…een academische superster”. Sylvia Plath is er ook vroeg bij voor wat betreft serieuze ambities als schrijver. Poëzie in eerste instantie en ook korte verhalen als middel tot geld verdienen. Al jong weet ze verhalen gepubliceerd te krijgen in wat we nu Damesbladen noemen.

Dan is haar vader al lang geleden overleden, in haar 8ste levensjaar. Ze groeit op met haar moeder Aurelia en broer Warren. Met de serieuze ambities die ze heeft, ontwikkelt ze een ingewikkeld samengaan van opstandigheid en conformisme. Dat zal haar verdere leven mede bepalen, zeker ook voor wat betreft de relatie met haar moeder, met wie ze een soort haat/liefde verhouding ontwikkelt. De studie en de hoge eisen die ze zichzelf stelt en een zoektocht naar zichzelf als vrouw en geliefde en haar eigenzinnigheid, het gerommel met conventies en de dillema’s die dat oplevert in het burgerlijk bestaan leiden tot een depressie, een zelfmoordpoging, een opname in een kliniek en diverse elektroshock therapieën. Ze wordt er voor de rest van haar leven door getekend. Na een half jaar is de rust weergekeerd die de rest van haar leven voortdurend relatief blijkt en hervat ze haar studie.

’Dichten is een zaak van mannen’

Na cum laude te zijn afgestudeerd gaat ze verder met een masteropleiding Engelse literatuur en vervolgt haar academische loopbaan met behulp van een beurs in Engeland: Cambridge, waar ze afstudeert met ‘High Honours’. Daar ontmoet ze Ted Hughes, raakt verliefd op deze dichter in wording en trouwt al snel met hem. Ze weten elkaar te raken en te stimuleren in hun ambitie om te publiceren en naam te maken als dichter/schrijver. Ze voelen zich wat dat betreft gelijkwaardig aan elkaar. De buitenwereld kijkt daar echter anders tegenaan. Hughes ontwikkelt zich pijlsnel als dé dichter die je in de gaten moet houden in Engeland. Plath steunt hem van alle kanten en fungeert als een soort manager. Onderwijl schrijft ze gewoon door maar haalt daar lang niet zo veel succes mee als haar man. Dichten is een zaak van mannen, daar kom je achter als je je in de literaire wereld van die tijd begeeft. Plath wordt daar keer op keer mee geconfronteerd. Die gender problematiek zoals we het nu noemen, speelt haar in haar carrière maar ook in haar persoonlijk leven parten.

Een leven samen met Hughes in Amerika bevalt beiden maar matig en duurt niet lang. Met weinig geld en groeiende erkenning van met name het werk van Hughes gaan ze leven in Engeland, eerst in de kunstkringen van London, later op het burgerlijke platteland. Er worden een dochter en een zoon geboren en het literaire succes van beiden groeit. Ze kunnen er van bestaan. Maar moederschap en schrijverschap blijkt moeilijk te combineren, ook al is de vaderrol van Hughes voor zijn tijd opmerkelijk actief. Als Hughes na een aantal jaren verliefd wordt op een ander en Plath er alleen voor komt te staan met haar jonge kinderen, stort haar leven steeds meer in.

Traumatische ervaringen in de psychiatrische kliniek

Ambities en moederschap blijken moeilijker dan ooit te verwezenlijken. Ze huurt met financiële hulp van anderen kindermeisjes in om te kunnen blijven schrijven en juist in die tijd ontwikkelt ze waanzinnig snel een ongekende en eigen poëtische taal die geheel in het teken staat van woede en wanhoop. Schrijven is een overlevingsstrategie geworden. Ze schrijft haar beste werk juist in deze voor haar duistere tijden. In een maand tijd schrijft ze dagelijks gedichten die resulteren in de bundel ‘Ariel’ die na haar dood verschijnt. Kort voor haar zelfgekozen dood wordt haar roman ‘The bell jar’ in Engeland gepubliceerd, een roman die handelt over haar traumatische ervaringen in de psychiatrische kliniek na haar eerste suïcidepoging in 1953.

De publicatie heeft voor Plath teleurstellend weinig succes ondanks de goede recensies en een Amerikaanse uitgave wordt geweigerd. Depressie en wanhoop breken steeds vaker en heftiger door, ze kan de zorg voor haar kinderen eigenlijk niet meer aan en dat alles leidt uiteindelijk tot suïcide. Het voor de buitenwereld opgehouden beeld van een sterke eigenzinnige vrouw is definitief teloor gegaan. Een beeld dat zeker in de vele brieven aan haar moeder jarenlang is opgehouden. Haar dagboeken waarvan de meeste bewaard zijn gebleven, geven een heel ander beeld en de boosheid en woede komt pas echt tot zijn recht in kunstzinnige vorm in haar poëzie.

Te veelomvattend om in één adem te lezen

Plath is 30 jaar geworden en heeft haar leven bijzonder intens beleefd en beschreven. Auteur Heather Clark heeft uit al de beschikbare bronnen kunnen putten en dat zijn er heel wat: brieven, agenda’s, dagboeken, gedichten, verhalen en romans. Clark schept consciëntieus een beeld van een vrouw die haar leven bijzonder intens voor tien beleefd. Dat leven krijgt gaandeweg het karakter van een onmogelijke opdracht en eindigt in misschien wel onvermijdelijke zelfdoding. Dat gevoel blijft in ieder geval achter na het lezen van ‘Rode Komeet’. Dit baksteengrote boek kun je niet in een adem uitlezen, daar is het te veelomvattend voor maar het zet je op het pad van het leven van Sylvia Plath en dat pad ga je helemaal af of je wilt of niet. Het boek pakt je vast en neemt je mee. Groots in het beschrijven van de details die je helpen greep te krijgen op het leven van Plath, groots in het analyseren en interpreteren van de poëzie die Plath schreef en die veelvuldig wordt gebruikt om haar leven en werk te illustreren en te duiden. Groots ook in het betrekken en duiden van de vele contacten en liefdes die Plath in dat korte leven opdeed.

‘Rode komeet’ is een indrukwekkende biografie over een vrouw die verstrikt raakt in zichzelf en de eisen die de wereld om haar heen stelt en doet daarmee recht aan een bijzondere vrouw. Daarnaast is dit boek als zodanig een heldere analyse van een suïcidecasus geworden. Ik heb het boek met toenemende intensiteit gelezen en het laat me voorlopig nog even niet los.