De ggz is niet toegerust op een toename van psychische problemen

Door: Willem Gotink

 

Corona schaadt niet alleen fysieke gezondheid en economie, maar veroorzaakt ook psychische problemen

 

Langzaam komen de gevolgen van de corona-crisis voor de psychische gezondheid in beeld en daarmee de gevolgen voor de ggz. Deze week bevestigde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) nog maar eens wat veel mensen al aanvoelden: de coronapandemie schaadt niet alleen de fysieke gezondheid en de economie, maar heeft waarschijnlijk ook een grote impact op de psychische gezondheid. Belangrijke afsluiting van de onderzoekers: de ggz is onvoldoende toegerust voor een toename van de vraag en die toename is wel te verwachten. Vóór de coronacrisis waren er al hardnekkige wachtlijstproblemen, die problemen zullen niet kleiner worden.

De Spaanse griep en andere crisissen

Het onderzoek naar de mentale gevolgen van een pandemie is niet zonder problemen. Er is nu eenmaal weinig vergelijkingsmateriaal en over de vorige pandemie, de Spaanse griep, is weinig kwantitatief onderzoek beschikbaar. In de honderd jaar die er sindsdien verstreken zijn, is er bovendien veel veranderd. Ook de corona-maatregelen zelf hinderen het onderzoek naar de gevolgen van de huidige pandemie: zo dienen onderzoekers, net als iedereen, afstand te bewaren en zoveel mogelijk thuis te werken. Dat belemmert interviews en data-verzamelen. En niet onbelangrijk: de coronacrisis speelt pas enkele maanden, wat voor gedegen wetenschappelijk onderzoek een relatief korte periode is.

Vergelijkingen met de Spaanse griep worden dus noodgedwongen gemaakt. Uit registraties van artsen en onderzoekers blijkt dat in het Verenigd Koninkrijk in 1919 en 1920 als gevolg van deze griep wel toenames in het aantal psychiatrische en neurologische aandoeningen gevonden. Historisch onderzoek in Noorse archieven wijst er op dat het aantal eerste opnames in de ggz-inrichtingen van die tijd ruim zeven keer hoger in de zes jaren na de griep dan daarvoor. In de Verenigde Staten werden duidelijke toenames in het aantal suïcides waargenomen gedurende de twee golven van de grieppandemie in de periode 1918-1919. Als oorzaak worden isolatie, angst en het gemis aan sociale contacten genoemd. Ook de SARS-crisis veroorzaakte een toename van het aantal suïcides, vooral onder vrouwen van 65 jaar en ouder. Ze waren voor hun gevoel een last voor anderen in de maatschappij. Ook voelden ze zich vaker alleen en buiten de maatschappij staan.
Ook tijdens de economische crisis in de jaren dertig en recenter, de crisis van 2008, nam het aantal zelfdodingen toe. De onderzoekers van het SCP nemen deze crisissen in hun onderzoek mee, omdat de coronacrisis zeer waarschijnlijk ook een economische crisis met zich meebrengt.
De correlatie met werkeloosheid is sterk. Hoewel: opvallend is dat er ook enkele studies zijn waaruit naar voren komt dat het gemeten welbevinden juist stijgt en de depressieve gevoelens afnemen.

Onderzoek naar de huidige crisis

Met de genoemde belemmeringen die het onderzoek naar de huidige pandemie kenmerkt moeten de uitkomsten van de meeste onderzoeken vooralsnog als een indicatie worden gezien. Het CBS, RIVM en het Trimbos-instituut zullen later met nieuwe data komen, als vervolg op onderzoeken die al gedaan zijn. De meeste onderzoeken wijzen wel in dezelfde richting: mensen maken zich zorgen, ongeveer een derde van de ondervraagden ervaarden in eerste instantie angst, stress en somberheidsgevoelens, die de laatste weken weer af beginnen te nemen. De algemene geluksscore is wel lager geworden. Een kleine groep ervaart minder stress en zegt zelfs gelukkiger te worden in deze crisis.

Maar waar velen bang voor zijn gebeurt niet: er is geen toename van het aantal suïcides. Integendeel, in de eerste maanden van de crisis neemt het aantal zelfs met 20% af. Daarna neemt het aantal weer toe, maar er is geen toename in vergelijking met dezelfde periode van het vorige jaar.

Eenzaamheid, werkverlies/baanonzekerheid en leefstijl

Het SCP staat in haar publicatie stil bij drie factoren die bij de crisis van invloed zijn op de psychische gezondheid: eenzaamheid, werkverlies/baanonzekerheid en leefstijl.

Ernstige eenzaamheid kwam voor aanvang van de crisis vooral voor onder ouderen, laagopgeleiden en mensen met lage inkomens die een laag psychisch welbevinden rapporteerden. Het lijkt er op, dat gevoelens van eenzaamheid vooral bij jongeren en ouderen zijn toegenomen tijdens de lockdown. Verpleeghuisbewoners hebben de gevolgen daarvan extra ondervonden.
Al langer is het verband tussen eenzaamheid en psychische gezondheid bekend. Het gaat dan bijvoorbeeld om een toename in depressie, persoonlijkheidsstoornissen, psychoses en suïcide als de eenzaamheid toeneemt. Ook een verplichte quarantaine heeft (mogelijk zelfs langdurige) negatieve psychologische effecten, waaronder een posttraumatisch stresssyndroom, verwardheid en boosheid. Deze effecten zijn groter bij verplichte quarantaine dan bij vrijwillige isolatie en ook de duur van de quarantaine speelt een rol. Nederland zat tussen verplichte en vrijwillige isolatie in: er werd niet gehandhaafd op binnenblijven, maar doordat de distancing maatregelen voor de hele maatschappij golden, was er van volledige vrijwilligheid ook geen sprake; quarantaine werd weliswaar niet opgelegd, maar verminderd sociaal contact in feite wel.
Psychische problematiek, zoals depressie, gaat vaak gepaard met een vermindering van het aantal sociale contacten. Daardoor kan een vicieuze cirkel ontstaan: eenzaamheid en isolatie kunnen leiden tot psychische problematiek, wat weer kan leiden tot isolatie en eenzaamheid, enzovoort.

Veel onderzoek wijst uit dat werkverlies en werkonzekerheid negatieve gevolgen hebben voor de psychische gezondheid. Als gevolg van de verwachte toename in werkonzekerheid en werkverlies en/of de angst hiervoor, achten de onderzoekers van het SCP het risico op verslechtering van de psychische gezondheid vooral groot voor laagopgeleiden, jongeren, migranten, mensen met een arbeidsbeperking en werknemers (inclusief zzp’ers) uit de schoonmaakbranche, detailhandel, cultuur en horeca. Deze gevolgen zullen groter worden als de economische crisis in omvang toeneemt. De verwachting is dat de grootste negatieve gevolgen voor de mensen zijn die als gevolg van de crisis hun werk verliezen en die daarnaast weinig hulpbronnen hebben, zoals weinig financiële reserves en weinig sociale relaties.

Het SCP vond geen representatief onderzoek dat veranderingen in voedings-, bewegings- en slaappatronen en middelengebruik laat zien sinds de coronacrisis. Eerder onderzoek laat wel zien dat causale relaties tussen leefstijl en psychische gezondheid moeilijk aantoonbaar en complex zijn. Een slechte psychische gezondheid kan een negatieve invloed hebben op de leefstijl, maar een slechte leefstijl kan andersom ook een negatieve invloed hebben op de psychische gezondheid.
Uit flitspeilingen in coronatijd valt op dat ondervraagden, vooral kinderen, over het algemeen minder zijn gaan bewegen sinds de maatregelen van kracht werden. Over alcohol- en middelengebruik is ook weinig bekend, maar op grond van onderzoek na de SARS-uitbraak, kan een toename van alcoholgebruik op langere termijn verwacht worden. Omdat permanente veranderingen in leefstijl moeilijk te verwezenlijken zijn, verwachten de onderzoekers dat veranderingen in leefstijl die zijn gerapporteerd, weer zullen afzwakken totdat mensen weer hetzelfde doen als in de pre-coronatijd. Een uitzondering hierop zou kunnen zijn bij toegenomen middelengebruik, wat immers al snel een verslavende werking kan hebben.

Kan de ggz een psychische crisis aan?

Het lijkt er dus op dat de coronacrisis niet alleen een (fysieke) gezondheidscrisis en een economische crisis veroorzaakt, maar zeer waarschijnlijk zal er ook een toename komen van het aantal mensen met psychische problematiek. De Nederlandse GGZ (GGZ Nederland) rekent in de nabije toekomst dan ook op een toename van de vraag naar ggz-zorg door een nieuwe groep: mensen met trauma’s vanwege corona.
Ook zorgverleners kunnen nadrukkelijke tot deze risicogroep behoren. Het SCP wijst er fijntjes op dat de ggz daar niet op toegerust is: voor de coronacrisis waren er al hardnekkige wachtlijstproblemen en was er onvoldoende passende behandeling voor bijv. jongeren met complexe psychische multiproblematiek beschikbaar. Dat zal na de corona-crisis niet opeens anders worden.

Zo’n 11.000 mensen met ernstige psychische aandoeningen staan te lang op wachtlijsten voor de ggz, concludeerde de Algemene Rekenkamer (2020) in haar recent verschenen rapport ‘Geen tijd voor grote problemen’. Een van de genoemde oorzaken voor de wachtlijsten is een gebrek aan capaciteit. Mogelijk oplossingen zijn preventie, vroegsignalering en leefstijlondersteuning, aldus GGZ Nederland (2020). Ook de SER noemt preventie en effectieve zorg als belangrijke elementen in de ondersteuning bij psychische problemen of aandoeningen.

Het is de vraag in hoeverre preventieve en effectieve zorg mogelijk is in coronatijden. Een deel van de (ggz-)zorg is uitgesteld en een deel van de hulp is ten tijde van de lockdown omgezet naar digitale hulp. Echter, lang niet iedereen kan en wil hier gebruik van maken. Mensen die hulp nodig hebben, zijn ook zorg gaan mijden uit angst om besmet te raken of om anderen te besmetten. Goede informatie, voldoende capaciteit en passende (acute), laagdrempelige hulp zijn nodig, aldus het SCP.

Download hier het volledige rapport van het SCP (https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/07/07/verwachte-gevolgen-van-corona-voor-de-psychische-gezondheid)

 

Lees ook:

=> Klopt al dat nieuws over corona en de ggz wel? (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3787277/nieuws/klopt_al_dat_nieuws_over_corona_en_de_ggz_wel.html?page=4)
=> ’We denken niet dat er een exponentiële groei zal komen (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3787273/nieuws/we_denken_niet_dat_er_een_exponentiele_groei_zal_komen.html?page=4)’

 

2 - gevolgen corona 2 - gevolgen corona