De relatie tussen religie en psychiatrie is nog altijd een blinde vlek

Vereniging van psychiaters richt platform voor religie en spiritualiteit op

Wereldwijd is er veel aandacht voor de rol van religie, spiritualiteit en zingeving in de geestelijke gezondheid, maar in Nederland is dit altijd een ondergeschoven kindje gebleven. Zeker binnen de wereld van de psychiatrie. Gaat daar nu verandering in komen? In april van dit jaar is het Platform Religie, Spiritualiteit en Zingeving opgericht, zo werd op het online congres van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP), op 17 en 18 juni, bekend gemaakt. Het platform gaat onderzoek stimuleren en de link leggen naar de klinische praktijk, interdisciplinaire samenwerking versterken, scholing bevorderen en vooral het debat aanjagen. Dat is hard nodig, zegt de kersverse platformcoördinator Piet Verhagen. “Langzaamaan ontstaat wat bewustzijn, maar er is nog altijd sprake van een blinde vlek.”

Als er iemand is die dat kan weten, dan is hij het wel. Piet Verhagen (1957) uit Harderwijk studeerde geneeskunde en theologie. Hij is psychiater bij GGz Centraal en voorganger binnen de Protestantse Kerk Nederland (PKN). Hij promoveerde vorig jaar in Tilburg op de wisselwerking tussen psychiatrie en religie. Verhagen was medeoprichter, voorzitter en nu lid van de werkgroep Section on Religion, Spirituality and Psychiatry van de World Psychiatric Association (WPA) en vormde met psychiaters Herman van Praag en Gerrit Glas sinds 2000 het bestuur van de Stichting Psychiatrie en Religie. Piet Verhagen was onder andere auteur van het ‘Handboek Psychiatrie, Religie en Spiritualiteit’ (2012), redacteur van het boek ‘Religion and Psychiatry beyond boundaries’ (2010), hoofdredacteur van het blad Psyche & Geloof en hoofdredacteur van De Psychiater, het tijdschrift van de NVvP.

Wereldwijd

Is de biechtstoel een therapeutisch instrument? Of de hadj? Kun je bidden in de behandelkamer? Of helpt de Mahabharata bij psychosomatiek? Dat is allemaal wat kort door de bocht, maar… “Overal in de wereld worden de verbanden tussen religie en psychiatrie onderkend”, zegt Piet Verhagen. “Ze krijgen vorm in platforms en werkgroepen, niet alleen in westerse landen als de Verenigde Staten (als onderdeel van APA) of het Verenigd Koninkrijk (Royal College of Psychiatrists), maar ook in landen als bijvoorbeeld Brazilië, Zuid-Afrika en India. Ik ben de laatste tijd veel in Moskou geweest. Zelfs de Russische vereniging van psychiaters gaat een platform voor religie, spiritualiteit en zingeving oprichten.”

Freud

De eerder genoemde Stichting Psychiatrie en Religie deed jarenlang pionierswerk in Nederland, maar haar primaire doelstelling – het bereiken van psychiaters – kwam niet uit de verf wegens gebrek aan belangstelling vanuit het vak. Maar ook andersom, als psychiaters contact zoeken met het pastorale veld, leek niet echt te lukken. Op de vraag waarom de Nederlandse psychiatrie lijkt achter te blijven op de rest van de wereld, kan Piet Verhagen geen eenduidig antwoord geven. Daar moet hij op zijn minst een geschiedenislesje bij geven. “In de psychiatrie is een stuk geloofskritiek hier altijd sterk aanwezig geweest – überhaupt vanaf het ontstaan van de psychiatrie als medische discipline.” Religie zou schadelijk zijn, omdat het mensen onnodig schuldgevoelens aanpraat of afhankelijk maakt. Dat werd gevoed door de invloed van Sigmund Freud en de psychoanalyse. Zo worden sinds Freud bijvoorbeeld dwangstoornissen wel vergeleken met godsdienstige rituelen. “Daarna kwam het accent in de psychiatrie steeds meer op medisch-biologisch te liggen”, vervolgt Verhagen. “Dat leidde tot een discussie die we nu nog altijd voeren: moet een psychiater zich met alle aspecten van het leven bezighouden of zich juist ernstig beperken tot een psychische aandoening? Psychiaters zien grensoverschrijding als een bezwaar. Zij willen hun eigen ethische of geloofsopvattingen niet opleggen aan patiënten.” De discussie in hoeverre je het geloof laat doordringen tot de behandelkamer is daar onderdeel van. Die laait om de zoveel jaar weer op in de media en de vakbladen, ook in de 21e eeuw, zoals bijvoorbeeld na een boek als ‘The God Delusion’ (2006) van Richard Dawkins.

Evidentie

Ooit waren er psychiaters die het IQ lager inschatten als een patiënt gelovig was, zo schrijft Verhagen in zijn ‘Handboek Psychiatrie, Religie en Spiritualiteit’. Zo boud gaan ze er nu niet meer mee om, maar de houding vanuit de kant van de psychiaters blijft ambigu. Mogelijk hangenzij nog teveel aan het begrip evidence based medicine. “Het is grappig”, zo constateert hij. “Binnen de psychiatrie hecht men erg aan evidentie. Nou zijn er een databases gevuld met duizenden wetenschappelijke artikelen over de relatie tussen religie en psychiatrie en toch zijn die maar mondjesmaat bekend. Er is nog altijd sprake van een blinde vlek.” Het is het best bewaarde geheim binnen de psychiatrie, zo stelde Andrew Sims ooit, auteur van het boek ‘Geloof: waan of werkelijkheid? Waarom geloven goed is voor je gezondheid’ (2010).

Boedelscheiding

Toch lijkt er in de allerlaatste jaren wat erkenning te ontstaan voor de raakvlakken op elkaars gebied. “Je ziet ondertussen wel wat beweging”, zegt Verhagen. Hij wijst op ZonMw, het instituut van VWS en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) om innovatie in de zorg te bevorderen. “Dat heeft in 2016 in een zogenaamd ‘signalement’ het belang van onderzoek naar zingeving – dus ook spiritualiteit en religie – benadrukt.” Al eerder kwamen thema’s op het gebied van religie, spiritualiteit en zingeving al terug in de nieuwe definitie van gezondheid van Machteld Huber samen met de Gezondheidsraad en ZonMw, die BMJ in 2011 publiceerde. Verhagen is ook verheugd om zingeving prominent terug te zien in de GGZ standaarden, zoals in de generieke module Herstelondersteuning (https://www.ggzstandaarden.nl/generieke-modules/herstelondersteuning/herstelondersteuning). Piet Verhagen: “Dat gebeurt al veel langer in andere sectoren zoals de palliatieve zorg, dat nodigt uit om deze begrippen ook in de psychiatrie te bevorderen.” Dit helpt volgens Verhagen om wat hij noemt de ‘boedelscheiding’ in de hulpverlening op te heffen. Hij bedoelt dat iemand voor zaken op het gebied van spiritualiteit of zingeving vanuit de GGZ wordt doorverwezen naar een ander domein voor ambulante hulp, bijvoorbeeld een geestelijk verzorger.

Diversiteit

In praktische zin gaat het platform zowel de discussie met vakgenoten en andere wetenschappers aanjagen als het publieke debat. Daarnaast zoekt de coördinator contact met andere platforms, zo vertelt Verhagen, “bijvoorbeeld met het Platform Transculturele Psychiatrie, dat qua scoop natuurlijk heel dicht bij ons staat”. Het platform gaat onderzoek bevorderen en zorgen dat religie, spiritualiteit en zingeving een plek krijgen in het curriculum – bijvoorbeeld door trainingen voor arts-assistenten te ontwikkelen.

Het platform heeft nu ongeveer vijftig leden, uit verschillende disciplines en vanuit verschillende levensbeschouwelijke achtergronden. “We mogen nog wel werken aan onze diversiteit”, zegt Piet Verhagen. “We hebben input vanuit verschillende christelijke tradities en de humanistiek. Maar de banden met andere religies moeten we nog versterken.”

Symposium

De eerste concrete activiteiten staan al op de agenda. Scholingscentrum Lemion voor professionals in de gezondheidszorg organiseert op 27 augustus 2020 het symposium ‘Religie en spiritualiteit, zingeving en de psyche’ (https://www.lemion.nl/religie/), in de Jaarbeurs in Utrecht en vanwege coronamaatregelen ook online. Doel van het symposium is om religie, spiritualiteit en klinische praktijk van de GGZ te verbinden. Naast Piet Verhagen zijn Arjan Braam en Gerrit Glas er dagvoorzitter. Sprekers zijn onder andere Hanneke Schaap-Jonker,  Joke Van Nieuw Amerongen-Meeuse en Michiel van Elk.