Spreek en houd het niet voor je. De loopbaan in de psychiatrie van Lammert van der Horst

Johan Atsma recenseert het boek van Peter Hellema

“Dit boek beschrijft het professionele leven en het werk van Lammert van der Horst. De persoon die hij was, komt slechts indirect naar voren”. Aldus de schrijver Peter Hellema die de afgelopen jaren actief was als organisatieadviseur en op dat gebied diverse publicaties op zijn naam heeft staan. Ook gaf hij een historisch werk uit over een rubbermaatschappij op Java in de eerste helft van de 20e eeuw.

En dan nu een loopbaanbeschrijving van een hoofdrolspeler uit de zich ontwikkelende geestelijke gezondheidszorg vanaf de jaren ’20 van de vorige eeuw. Het ligt niet voor de hand maar het feit dat hij een kleinzoon is van Van der Horst heeft er voor gezorgd dat dit boek nu voor mij ligt. In het voorwoord legt hij daar verantwoording voor af en meldt daarbij dat hij, hoewel niet bijzonder geïnteresseerd in zijn grootvader, wel geïntrigeerd was door het feit dat zijn beide opa’s hoogleraar waren geweest. De vraag van zijn zussen om iets over opa Van der Horst te schrijven deed vervolgens de rest. Het voorwoord fascineert nog om een andere reden; gaandeweg het schrijven van het boek komt Hellema er tot zijn grote schrik achter dat zijn opa twee maal in zijn carrière serieus beschuldigt is geweest van ongewenste intimiteiten in zijn werkomgeving. Hellema besteedt daar in zijn voorwoord meer woorden aan dan in de rest van het boek waar het eerder als voetnoot uit andere tijden wordt vermeld.

En dan moet het boek nog beginnen. Het boek stelt me vervolgens teleur, in ieder geval als leeswerk. Laat ik het maar zo zeggen, voor je plezier lees je het niet weg. Een overdaad aan details staat de leesbaarheid lelijk in de weg. Dat heeft ongetwijfeld te maken met het historisch karakter van het boek dat als een wetenschappelijke publicatie overkomt en niet als een spannende inzicht gevende biografie van de persoon Van der Horst, maar die pretentie heeft het ook expliciet niet. De verwikkelingen rondom de oprichting van de Vrije Universiteit, het ontstaan van de Valeriuskliniek in Amsterdam als brandpunt van de zich ontwikkelende psychiatrische zorg, de grote en bepalende rol van de gereformeerde levensovertuiging, de oorlog die nog even langskomt, diverse werkconflicten die gaan over positie, macht, eigenwaan, persoonlijke belangen, persoonlijke overtuigingen die niet stroken met andermans ideeën, van alles komt er langs. Daarin figureert Lammert van der Horst soepel en soms niet zo soepel. Hij trekt vaak aan het langste end, als werkgekke pragmaticus in het centrum van al die verwikkelingen en weet stand te houden tot ver in de zeventiger jaren. Dat hele intrigerende verhaal dat tegelijkertijd een tijdsbeeld is, verdient wat mij betreft meer dan een droog relaas van feiten. En passant lees je in dit boek hoe bijna wonderlijk modern zijn opvattingen zijn geweest, gekleurd in een ouderwets palet maar zeer op de totale persoon gericht, verwoord in zijn magnum opus: ‘Anthropologische psychiatrie’.

Grote delen van het boek, dat mag duidelijk zijn, gaan over de ontwikkeling van de medische faculteit van de VU met in dat kielzog de ontwikkeling van de Valeriuskliniek als hulpverlenende instantie, onderzoekscentrum en psychologisch en neurologisch lab. Ondertussen weet Van der Horst zich een positie te verwerven als Hoogleraar bij beide Amsterdamse universiteiten, een leidende rol in de Valeriuskliniek (VU) én in het Wilhelmina Gasthuis paviljoen 3 (UvA). Het is fascinerend om te beseffen wat er in die tijd voor pionierswerk is verricht op GGZ gebied. Daarin is de rol van Lammert van der Horst misschien wat onderbelicht gebleven, notabene een schilderij van Van der Horst en zijn gezin en een schets van een geschilderd portret die door de familie aan de VU zijn uitgeleend te zijner ere, vinden inmiddels een plek bij Hellema thuis want op de universiteit was er geen plaats meer voor.

“Tot in de jaren dertig benaderde de psychiatrie het lijden van de geestes- en zenuwzieken somatisch en psychologisch. Maar de geesteszieke bleef als mens ongrijpbaar. Terwijl het volgens Van der Horst in de psychiatrie juist moest gaan om de menselijke persoon en niet om de ziekte. De psychiatrie had als primaire opdracht ‘het unieke van het menschzijn boven elk gebeuren’ te verheffen. Het ging er om de geestes- en zenuwzieke antropologisch te begrijpen en tegelijkertijd de klinische systematiek te behouden”

Daar stond Lammert van der Horst zijn hele werkzame leven voor met zijn hele hebben en houwen, in diverse functies en posities, in roerige tijden. Daar zou je nog eens een mooi boek over kunnen schrijven.

Peter Hellema: Spreek en houd het niet voor je. De loopbaan in de psychiatrie van Lammert van der Horst (1893-1978); Uitgeverij Vesuvius; 317 pagina’s inclusief uitgebreid notenapparaat; prijs € 29.95. ISBN  978 90 8659 803 8