‘De medewerkers bepalen het behandelklimaat, niet de stoelen en tafels’

ZIKOS: een Zeer Intensieve Kortdurende Observatie- en Stabilisatieafdeling 

Een jongere die zorg nodig heeft kan makkelijk tussen wal en schip vallen, bijvoorbeeld omdat de problematiek niet in één hokje is te vangen. Het kan zijn dat instellingen, zowel Jeugdzorg als Jeugd GGZ, de jongere dan verwijzen naar een ZIKOS.
Meestal hebben de jongeren dan al een lange hulpverleningsgeschiedenis achter de rug en kenmerkt de problematiek zich door een ernstig psychiatrisch ziektebeeld, gecombineerd met ernstige gedragsproblematiek. Ze zijn bijvoorbeeld chronisch somber en depressief en automutileren fors. Of ze grijpen elke gelegenheid aan om zichzelf te doden. Forse acting-out behoort tot het brede spectrum van ernstige gedragingen die aanleiding kunnen geven tot een tijdelijke opname op een ZIKOS. Daarnaast bijna altijd sprake van behandelingsverlegenheid bij de verwijzende partij. 

ZIKOS is een Zeer Intensieve Kortdurende Observatie- en Stabilisatieafdeling binnen de gesloten jeugdzorginstelling. Hier worden jongeren opgenomen die in een crisissituatie verkeren die (mede) is veroorzaakt door een psychiatrisch ziektebeeld. ZIKOS is een opschaling van behandelintensiteit binnen Jeugdzorg Plus maar ook voor de Jeugd GGZ. Naast het psychiatrische ziektebeeld is ook vaak een gedragscomponent aanwezig. De behandeling in een ZIKOS is er voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar die in een acute crisis verkeren. Zij kunnen suïcidaal, angstig of zeer agressief zijn. Zij vormen daarbij een gevaar voor zichzelf en hun omgeving. Jongeren die bij ZIKOS komen, zijn slecht in staat hun eigen problemen te reguleren. Ze kunnen bijvoorbeeld niet goed aangeven wanneer het hen te veel wordt en ze hulp nodig hebben.

De werkwijze binnen ZIKOS is gebaseerd op een gedragsmatige aanpak van de jongeren. De aanpak is gericht op het normaliseren van gedrag. Een opbouw van vrijheden die jongeren krijgen is bijvoorbeeld onderdeel van deze werkwijze. Door middel van een normaliserende pedagogische aanpak slaagt ZIKOS er veelal in om jongeren met zeer complexe problematiek te stabiliseren. 

Pluriform 
Het team van ZIKOS bestaat uit verschillende specialisten: pedagogisch medewerkers, psychiatrisch verpleegkundigen, AGZ verpleegkundigen, verpleegkundig specialist i.o., psychiater en gedragswetenschappers die allen nauw samenwerken. Indien nodig worden de jongeren individueel behandeld. Sommigen jongeren draaien mee op de groep, andere hebben een individueel programma en verblijven buiten de groep op hun kamer. Het beleid binnen ZIKOS is om gedwongen afzonderen zo min mogelijk in te zetten. Soms wordt die gedwongen afzondering toch ingezet om de jongere te stabiliseren. Dat gebeurt eigenlijk alleen als de jongere een gevaar is voor zichzelf of zijn (of haar) omgeving, in te zetten. 

Landelijke jeugdzorg instellingen en jeugd GGZ doen een beroep op ZIKOS als dat nodig is doordat ze bijvoorbeeld vastlopen in de behandeling of onvoldoende zijn toegerust in het begeleiden van de ernstige meervoudige problematiek. Bijvoorbeeld als jongeren langdurig in afzondering zitten of gesepareerd zijn. Het streven is dat jongeren maximaal drie maanden op ZIKOS verblijven. Na deze drie maanden worden zij in principe teruggeplaatst bij de instelling die hen heeft doorverwezen. 

Harreveld en Zetten 
Er zijn twee ZIKOS afdelingen in Nederland; één in Harreveld, bij afdeling ’t Anker vallend onder Horizon, Jeugdzorg en Onderwijs en één in Zetten. Bij de Otto Gerhard Heldring Stichting. Carlo Verheijen is afdelingshoofd Horizon Jeugdzorg en Onderwijs Locatie Harreveld, afdeling ZIKOS. De afdelingen heten Meander 1 en Meander 2 en vallen onder het ‘t Anker.
Carlo is 3,5 jaar Afdelingshoofd van ZIKOS en schetst een bijzonder beeld waarbij hij aangeeft dat wat het beste voor de jongere is niet altijd binnen de wet kan. Hij typeert de ZIKOS afdeling niet als een eindstation maar wel als een plek waar met vereende krachten en inzet geprobeerd wordt de ontwikkeling en behandeling van de jongere in de goede richting te sturen. En dat lukt niet door te doen wat altijd al is gedaan en niet werkte. Dat doe je door het juist anders te doen. En soms ‘out of the box’ te denken. Zijn mensen zijn bevlogen, met verschillende achtergronden en daarbij behorende inzichten. “We zijn gedragsmatig sterk en kijken daardoor net even iets anders naar gedragingen dan wanneer je achtergrond sec GGZ is. Dit geeft verfrissende inzichten. We legitimeren daarmee soms de andere manier van begeleiden en kijken natuurlijk naar het resultaat. De jongere en zijn behandeling staan daarbij voorop.”

‘Ik laat je niet alleen’
In het Eindrapport ‘Ik laat je niet alleen, een gezamenlijk onderzoeksproject naar het verminderen van gedwongen afzonderen in Jeugdzorg Plus van de Academische Werkplaats Risicojeugd (AWRJ), staat een nulmeting naar gedwongen zorg binnen de Jeugdzorgplus. Het AWJR onderzocht daarnaast ook de randvoorwaarden voor een duurzame vermindering van gedwongen afzonderen. De cijfers van de afdeling ZIKOS, zijn de in de nulmeting niet meegenomen, omdat ZIKOS niet exemplarisch is voor de Jeugdzorg Plus in zijn algemeenheid. 

Aan Carlo de vraag of ZIKOS zich wel inzet voor duurzame alternatieven voor eenzame opsluiting? “Ja”, is het antwoord. “Net zoals we voortdurend op andere vlakken werken aan verbeteringen; op aangeven van de inspectie, naar aanleiding van initiatieven van uit het veld, door wat we leren op de afdelingen etc. Het advies van het AWJR is om te leren op drie niveaus: tussen instellingen (lerend netwerk); als veld (ontwikkelen, onderzoeken en implementeren van alternatieven voor gedwongen afzonderen en trainen van personeel hierin); en op casusniveau (systematisch leren van casus waarin men vastloopt) heeft ZIKOS dus al handen en voeten.”
Carlo vertelt dat er bijvoorbeeld uitwisselingen zijn met Karakter. Karakter is een centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie met locaties in Gelderland en Overijssel waar kinderen en jongeren komen voor diagnostiek en behandeling van ADHD, autisme, depressie, angst- en dwangstoornissen, gedragsstoornissen, psychose en andere psychiatrische problematiek. Zijn teamleden lopen daar mee bij Karakter en vice versa. Daarnaast wisselen ze kennis en ervaring uit door extra cursussen psychopathologie, klinische lessen etc. “Maar we zijn een vreemde eend in de bijt in de ogen van veel partijen. We hebben geen gelikte afdeling zoals sommige HIC’s. Het zijn je medewerkers en het multidisciplinaire team die het behandelklimaat bepalen, niet de stoelen en tafels”.

Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd
Wie Googlet op ZIKOS heeft binnen een fractie van een seconde een half miljoen resultaten. Op de eerste pagina natuurlijk de beide afdelingen, maar als snel daarna duikt het woord Inspecties op. Volgens de Inspectie zijn er jongeren die wat complexiteit van hun problematiek betreft het beste uit beide werelden nodig hebben; Jeugdzorg Plus met haar gedragsmatige aanpak en Jeugd GGZ met haar psychiatrische expertise. Carlo Verheijen beaamt dit. Hij vraagt zich ook hardop af waarom er bijvoorbeeld geen geïntegreerde ortho-psychiatrische behandel afdeling is die het beste van een HIC en ZIKOS bijeen brengt. Dat zou aansluiten bij de conclusies van het casusrapport van de Inspectie.

Een van de doelen van de Jeugdwet, die in 2015 werd ingevoerd, was de schotten tussen de jeugd-GGZ en de jeugdzorg te laten verdwijnen. Dat doel is volgens de Inspectie nog niet bereikt, is te lezen in het Casus Onderzoek. Door kennis en ervaring uit de jeugd-GGZ en de jeugdzorg nog veel meer samen te brengen kan een optimale behandeling voor jongeren met complexe problematiek gerealiseerd worden. Binnen deze context verkennen Horizon Jeugdzorg en Onderwijs en Accare hoe dat er in de praktijk uit moet gaan zien. Iets waar kinderen recht op hebben.