Een ongeluk komt zelden alleen

Waarom een gezonde leefstijl in de ggz aandacht nodig heeft

Roken is taboe op scholen, zorginstellingen, de kinderopvang, sportclubs, in speeltuinen en bij kinderboerderijen. Rookruimtes bij bedrijven verdwijnen. Roken wordt bovendien duurder, maar wie er mee wil stoppen, krijgt dat vergoed. Dat zijn enkele belangrijke punten uit het zogenoemde preventieakkoord, dat Staatssecretaris Blokhuis een half jaar geleden op tafel legde. Naast roken moet het akkoord overgewicht en problematisch alcoholgebruik tegengaan. Vooral door accijnzen en prijsverhogingen. Een zeventigtal bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden tekenden het akkoord.
Het preventieakkoord is misschien wel een ‘moetje’, want de zorgkosten rijzen de pan uit en volgens onderzoek zou 40% tot 50% van de aandoeningen te vermijden zijn met een gezonde leefstijl. 

GGZ Nederland tekende (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3703614/nieuws/ggz_nederland_tekent_deel_preventieakkoord_voor_rookvrije_ggz.html?page=1) voor het deelakkoord roken en stelde daarmee dat ook de ggz in 2025 geheel rookvrij moet zijn. Dat is een opmerkelijke versnelling, want twee jaar eerder constateerden onderzoekers nog dat stoppen met roken geen grote prioriteit (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3647233/nieuws/ggz-instellingen_helpen_clienten_nauwelijks_bij_stoppen_met_roken.html?page=20) had binnen de ggz.
Het is natuurlijk ook een heikel punt, want mensen met psychiatrische problemen roken viermaal zo vaak als gemiddeld. Bovendien wordt vaak aangenomen dat roken ook werkt als zelfmedicatie (al is er ook onderzoek (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3710468/nieuws/voor_het_idee_dat_roken_werkt_als_zelfmedicatie_is_weinig_wetenschappelijk_bewijs.html?page=3) dat anders uitwijst). Kun je mensen, die soms gedwongen zijn opgenomen, dan verbieden te roken, vragen sommigen zich af?
Dat GGZ Nederland slechts tekende voor alléén het deelakkoord roken, is óók opmerkelijk, want al sinds 2015 ligt er een ’Multidisciplinaire Richtlijn Leefstijl bij patiënten met een ernstige psychische aandoening’ (https://assets-sites.trimbos.nl/docs/4528f61a-f94e-4280-b909-66ba6fd56613.pdf). Die is omvat veel méér dan roken alleen, maar is nog lang niet overal geïmplementeerd.

Gezonde leefstijl in een notendop
Een ongeluk komt zelden alleen: mensen met een ernstige psychiatrische aandoening hebben vaker dan gemiddeld één of meerdere lichamelijke aandoeningen. Dat kan een scala aan oorzaken hebben. Sommige psychiatrische aandoeningen gaan samen met een lichamelijke aandoening (alcoholverslaving, verschillende hersenaandoeningen); langdurig psychofarmacagebruik kan lichamelijke klachten geven, zoals nierbeschadiging of overgewicht; veel mensen met een ernstige psychische aandoening hebben een ongezonde leefstijl; tot slot worden lichamelijke klachten vaak laat of niet bij de huisarts gemeld en soms verkeerd geïnterpreteerd.

Er is dan ook alle reden om binnen de ggz aandacht te besteden aan een gezonde leefstijl. Helaas blijft de aandacht daarvoor nog wel eens achter en is niet elke hulpverlener goed op de hoogte van de noodzaak en de mogelijkheden. Gelukkig mag gezonde leefstijl zich de laatste jaren verheugen in een toenemende belangstelling binnen de ggz, en dat lijkt terecht.
Maar wat is een gezonde leefstijl? En waar moeten we allemaal aan denken bij dit onderwerp?

Het oude credo was ‘rust, reinheid en regelmaat’. Daar is in de loop der tijd nogal wat in veranderd. De Multidisciplinaire Richtlijn spreekt over:
1. Voeding en eetpatroon (inclusief koffie en energiedranken)
2. Bewegen en sport
3. Welbevinden en ontspanning (de balans tussen belasting en belastbaarheid)
4. Middelengebruik (tabak, alcohol, koffie, medicatie zonder recept, drugs)
5. Slapen (dag- en nachtritme, opstaan)
6. Seksueel gedrag en SOA-preventie
7. Hygiëne (waaronder mondhygiëne)
Een ondergeschoven kindje dat niet in de richtlijn wordt genoemd: een opgeruimde en schone woonomgeving.

Het opsommen van de onderdelen van een gezonde leefstijl krijgt al snel iets schoolmeesterachtigs. Voor een uitgebreid overzicht is de Multidisciplinaire Richtlijn (https://assets-sites.trimbos.nl/docs/4528f61a-f94e-4280-b909-66ba6fd56613.pdf) dan ook de aangewezen literatuur, hieronder slechts een paar highlights. Veel mensen zullen zich bij de meeste items wel iets kunnen voorstellen. Slaap komt in het artikel van Heleen Geubbels (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3718315/nieuws/we_willen_beter_slapen_maar_het_moet_wel_vanzelf_gaan.html?page=1) aan de orde, in het interview met Rogier Hoenders (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3718310/nieuws/een_ernstige_psychose_behandel_je_niet_enkel_met_visolie_en_hardlopen.html?page=1) is besproken hoe een gezonde leefstijl te bewerkstelligen.

Gewichtsmanagement
Overgewicht door medicatiegebruik, weinig lust tot bewegen, geen trek in eten, het zijn zaken die veel mensen met psychiatrische problemen zullen herkennen. Vooral overgewicht en in mindere mate ondergewicht doet het zelfbeeld geen goed, het ondermijnt activiteit en werkt zo een slechte gezondheid in de hand.
Sinds het populair worden van de running-therapie wordt de zin van beweging zowel overschat als onderschat. Het is inmiddels afdoende bewezen dat beweging helpt tegen depressieve klachten, het idee dat een ernstige depressie wordt verholpen door te gaan rennen, is natuurlijk onzinnig. Desondanks draagt ook dan beweging wel bij aan herstel.
Wie zich kan zetten tot bewegen (of iemand daartoe wil aanzetten), doet er goed aan een activiteit te kiezen met een zo groot mogelijke kans op plezier. Het beoefenen van een sport is tot mislukken gedoemd als bij voorbaat duidelijk is dat het altijd een verplichting zal blijven. Leg de lat ook niet te hoog: liever langdurig een half uur per dag wandelen, dan het na een week moeten opgeven. Combinatie met voedings- en dieetadviezen lijkt het meest effectief.
Er bestaan verschillende beweegprogramma’s die deels bewezen effectief zijn, zoals Big!Move en Health4U. Laagdrempeliger kan natuurlijk ook: overal in het land bestaan georganiseerde wandel- en kookgroepen.

Verslaving en middelengebruik
Het is ondertussen wel bekend dat middelen als alcohol en tabak ernstige gezondheidsschade kunnen veroorzaken. Van tabak was dat al langer bekend, van alcohol wordt de schadelijkheid steeds duidelijker. Verslaving neemt bovendien vaak een ongezonde leefstijl met zich mee, ook als er geen middelen gebruikt worden. Zo komen gokverslaafden lang niet altijd aan een maaltijd toe en wordt hun slaappatroon makkelijk doorbroken.
Voor verslaving in combinatie met andere psychiatrische problematiek - angststoornissen, depressie, persoonlijkheidsproblematiek – geldt bijna altijd dat eerst de verslaving behandeld moet worden, vóór de andere aandoeningen.
Alcoholgebruik en depressieve klachten gaan hand in hand. De vicieuze cirkel is bekend: drinken verhoogt het risico op depressieve klachten, depressieve klachten zetten aan tot drinken. Het principe geldt uiteraard voor veel meer middelen, maar door de continue beschikbaarheid van alcohol kan er gerust gesproken worden van een toenemend maatschappelijk probleem.

De sociale omgeving
De Multidisciplinaire Richtlijn gaat uitgebreid in op een facet waar over het algemeen te weinig aandacht voor is: de rol van familie en naastbetrokkenen. 

“Net als voor de meeste mensen is het voor mensen met een ernstige psychische aandoening moeilijk om leefgewoonten te veranderen en is de sociale omgeving van grote invloed op hun gedrag en motivatie,“ stelt de Richtlijn, “familie en naastbetrokkenen spelen een belangrijke rol bij iemands leefstijl, leefstijlattitude, het bereiken van gedragsverandering en het inzetten van hulp daarbij (al of niet als mantelzorger). Hun houding is van grote invloed, zowel voor volwassenen als jongeren.48 Daarnaast is een actieve houding van hulpverleners en de wil om familie en naastbetrokken erbij te betrekken van groot belang.”
De Richtlijn adviseert dan ook om de familie en naastbetrokkenen - uiteraard met toestemming – te betrekken bij het opstellen van een leefstijlplan. Daarbij kan het gaat om ondersteuning, motivering of een voorbeeldfunctie.