Het dilemma rond de verwarde man: wie is er eigenlijk niét verantwoordelijk?

Drie manden geleden stak een Syrische asielzoeker, Malek F., in Den Haag drie mensen neer. Een dramatische gebeurtenis voor alle betrokkenen: de familie van de man, de slachtoffers en hún familie, de (ex-)hulpverleners en de toegesnelde politieagenten. En niet in de laatste plaats voor de man zelf, die in zijn eigen land geen toekomst meer zag, na een lange en problematische vlucht in een Nederlandse ggz-instelling terecht kwam en nu waarschijnlijk met een fikse beenwond en in verwarde toestand in een ziekenhuis ligt. In Nederland ziet zijn toekomst er niet meer zo rooskleurig uit als hij had gehoopt.

De familie van de man spande een rechtszaak aan tegen de Parnassia Groep, die onvoldoende zorg zou hebben geboden. Op diverse internetfora hadden posters geen boodschap aan psychiatrische problematiek: hier was sprake van een terrorist en de psychiatrie werd er alleen maar bijgehaald omdat ‘de politiek haar kop in het zand bleef steken’, aldus de kort-door-de-bocht-reacties. Eén van de slachtoffers hinkt op twee gedachten: hij overweegt een aanklacht in te dienen tegen Parnassia, maar vermoedt óók terroristische motieven. Een onwaarschijnlijke, maar niet onmogelijke combinatie.

Anders Breivik: de politiek

De vraag of iemand terrorist is of ‘verward’, is op zichzelf al lastig genoeg. Voor de Noorse Anders Breivik, die in 2011 maar liefst 77 mensen vermoordde, was anderhalf jaar onderzoek nodig om te beslissen dat hij toerekeningsvatbaar was tijdens zijn daad en dat hij terroristische motieven had. Daarvóór werd ook gedacht aan een psychose of een persoonlijkheidsstoornis. Het besluit dat hij toerekeningsvatbaar was, maakte dat de schuld voor zijn daad bij hem kwam te liggen. Het leverde hem 21 jaar gevangenisstraf op.

Vóór de afsluiting van het psychiatrisch onderzoek, wezen onder andere Alexander Pechtold en Bart Jan Spruyt op de (mede-)verantwoordelijkheid van Geert Wilders. In documenten die Breivik naliet werd namelijk regelmatig verwezen naar het gedachtengoed van de PVV-leider. Alexander Pechtold is natuurlijk een politieke tegenstander van Wilders, maar Spruyt is dat bepaald niet. Hij is oprichter van de rechts-conservatieve denktank de Edmund Burke-stichting, die qua gedachtengoed dicht bij dat van de PVV-leider staat. Ook Spruyt vond dat Wilders zich te weinig leek te realiseren wat zijn woorden tot gevolg hadden.
Spruyt tegen de NOS: “De door Wilders opgeroepen apocalyptische sfeer heeft er toe geleid dat mensen in oplossingen gaan denken buiten de politiek om, aan niet-politieke, gewelddadige oplossingen. Dat heeft Wilders niet gewild, daar heeft Wilders niet toe opgeroepen of toe willen aanzetten, maar het is wel gebeurd.”

Tristan van der V.: politie en ouders

Maar als iemand niet toerekeningsvatbaar is, bijvoorbeeld omdat hij psychotisch is of ernstig in paniek? In het geval van Malek F. wees de familie naar de Parnassiagroep. De rechterlijke uitspraak zal nog wel even op zich laten wachten.
Maar het is niet altijd de ggz die de schuld krijgt. In hetzelfde jaar dat Anders Breivik in Noorwegen om zich heen schoot, deed Tristan van der V. dat in Alphen aan de Rijn, met zes doden als gevolg. Grote verschillen: Tristan van der V. was zeer waarschijnlijk psychotisch en hij pleegde onmiddellijk na zijn daad zelfmoord.
De overlevenden van de schietpartij en de nabestaanden van de dodelijke slachtoffers konden geen verhaal meer bij hem halen. Dat deden ze wel bij de politie en de ouders van Tristan. Ze kregen deels hun zin: het hof oordeelde in maart van dit jaar dat, door Tristan een wapenvergunning te geven terwijl die vanwege diens psychische problemen had moeten worden geweigerd, burgers onvoldoende waren beschermd. En dat dus de politie aansprakelijk was voor de schade van de slachtoffers van de schietpartij. Het hof zette daarmee een streep door de beslissing van de rechtbank, die eerder oordeelde dat er fouten waren gemaakt bij de wapenvergunning, maar daarop geen aansprakelijkheid liet volgen.

Minder twijfels had de rechtbank over de aansprakelijkheid van de ouders. “De ouders van Tristan treft geen enkel verwijt”, oordeelde de rechter. ”Op geen enkele manier blijkt dat de ouders op de hoogte waren van de geruchten dat Tristan tegen zijn collega’s zou hebben gezegd dat hij iedereen ging neerschieten. De ouders hadden geen enkele indicatie dat Tristan op deze manier zijn wapens zou gaan gebruiken.”

Michael P.: de rechter

In september vorig jaar vermoorde Michel P. Anne Faber. Michael P. was op dat moment opgenomen in een kliniek van Altrecht, waar hij het laatste deel van zijn gevangenisstraf uitzat. De vader van Anne Faber vindt dat de dood van zijn dochter het gevolg is van het ‘falen van de rechtsgang’. In een open brief in de Volkskrant riep hij eind mei de voorzitter van het gerechtshof dan ook ter verantwoording. Zijn analyse: ‘Het hof heeft signalen over een psychische stoornis bij Michael P. genegeerd en heeft geen duidelijke motivering gegeven over zijn strafvermindering in hoger beroep. Doordat het hof de maximumstraf van 16 jaar (eerder door de rechtbank opgelegd na de verkrachting van twee minderjarige meisjes) met vijf jaar verlaagde en hem ook geen tbs oplegde, kon Michael P. vorig jaar vrij rondlopen op straat. In die tijd verkrachtte, vermoordde en begroef hij de 25-jarige Anne Faber.’

Anne’s vader in de Volkskrant aan raadsheer Rinus Otte: “Ik stel vast dat het gerechtshof de doelen van de strafrechtspleging, namelijk het voorkomen van herhaling en het beschermen van de samenleving, uit het oog heeft verloren. Ik acht u, als voorzitter van het hof, in belangrijke mate verantwoordelijk voor het falen van de rechtsgang van destijds, en ik vind dat u uw huidige functie als procureur-generaal moet neerleggen in het belang van de geloofwaardigheid en het vertrouwen in de rechtspraak.”
Hij voegt er aan toe: “Men wist dat er een grote kans bestond dat de man zich in de toekomst zou kunnen vergrijpen aan iemand als Anne, wanneer hij de kans zou krijgen. Ik hoef waarschijnlijk niet uit te leggen dat ik die gedachte ondraaglijk vind.”

Rechter Rinus Otte kon zelf niet reageren. Het is rechters nu eenmaal niet toegestaan om zelf nadere uitleg te geven over een arrest. Dat mocht rechtbankpresident Fred van der Winkel wel. Hij nam het op voor Otte. Zijn stelling: “Het was destijds onmogelijk om verdachte Michael P. tbs op te leggen voor de verkrachtingen van de meisjes. Bovendien heeft het hof hem wel degelijk een ‘relatief hoge straf’ gegeven”. Met andere woorden: de rechter treft geen blaam.
Op het moment dat dit artikel geschreven werd (juni 2018), was niet bekend of de vader van Anne Faber verdere stappen zou ondernemen.

Wie is verantwoordelijk voor de bescherming van de maatschappij?

Een misdadiger krijgt straf, hij is tenslotte zelf verantwoordelijk voor zijn gedrag. Voor iemand met een onverwachte en ernstige psychose geldt dat hij niet toerekeningsvatbaar is. Daartussen ligt een uitgebreid scala aan mogelijkheden en daarbij komt de schuldvraag soms (deels) bij iemand anders te liggen. In de bovenstaande voorbeelden zijn dat de ggz-instellingen, de politie, familie en vrienden, de rechter en de politiek. Een bont gezelschap.

Het moge duidelijk zijn dat de uiteindelijke verantwoordelijkheid niet bij één partij ligt, tenzij er aantoonbaar grove fouten worden gemaakt. Damiaan Denys, psychiater en voorzitter van de landelijke vereniging van psychiaters tegen EenVandaag: ”Onvoorspelbaarheid hoort bij de psychiatrie, dat weet iedereen en dat moet gedragen worden door de behandelaren, instellingen en de politie. Maar ook door de maatschappij.”
Iedereen verantwoordelijk. Is dat een dragelijke gedachte?