Binnenkort heeft iedereen ADHD! (Over reïficatie en bijgeloof).

Mijn computer struikelt over het woord ‘reïficatie’. Maar de meeste mensen en ook mijn computer weten wel wat personificatie is. Heksen waren vroeger bijvoorbeeld de ‘personificatie’ van het kwaad. Nogal abstract en vaag natuurlijk, ‘het kwaad’. En het klinkt überhaupt gek en achterhaald dat we dachten dat er achter allerlei uiteenlopende problemen een heldere oorzaak zat: hekserij.

Het was vanzelfsprekend bijgeloof om in dat dorpje op het platteland iets als kinderziektes toe te schrijven aan dat ene zonderlinge vrouwtje in dat kleine huisje aan het eind van de straat. Zij liep hoestend door de buurt en later stierven er kinderen die ook vreselijk aan het hoesten waren. Zo werd die ouwe heks, als personificatie van het kwaad, de veroorzaker van het leed. In feite hadden zowel het vrouwtje als de kinderen last van hetzelfde virus, maar had ‘de heks’ mogelijk wél voldoende weerstand. Het lijkt nu zo bizar dat we echt oude vrouwtjes de schuld hebben gegeven van ziekte en ellende.

Maar de neiging om simpele oplossingen voor ingewikkelde problemen te zoeken is maar al te menselijk. Correlatie/causaliteit-verwarring is meer eigentijds en klinkt chique, maar berust op hetzelfde principe. Zoals ook bij hekserij gebeurde, worden er bij ADHD vaak ook (causale) verbanden gelegd tussen dingen die niet, of slechts gedeeltelijk iets met elkaar te maken hebben en wordt er allerlei maatschappelijke problematiek toegeschreven aan ADHD. Alleen is ADHD geen persoon, maar een ding, ‘res’ in het Latijn. Die ’s’ is weggevallen en zo werd het ‘reïficatie’ (zie ook: Hoe het ADHD concept het onderwijs dreigt te verarmen). 

‘Hypersapiens’ - een populair voorlichtingsboek over ADHD - bespreekt bijvoorbeeld een Zweeds onderzoek waaruit blijkt dat gevangen veel vaker dan gemiddeld concentratieproblemen en druk/dwars gedrag vertonen: ADHD dus. ‘Als de ADHD en bijkomende problemen eerder waren vastgesteld en behandeld, had deze uitkomst wellicht voorkomen kunnen worden. Dit ernstige beloop staat in schril contrast met wat veel mensen over ADHD denken: een licht probleem dat geen behandeling nodig heeft’, aldus de auteurs.

Helaas gaan we ook hier erg hard in de richting van bijgeloof. Concentratieproblemen en onrust zijn erg aspecifiek en mensen die in de gevangenis terechtkomen hebben het in hun leven vaak slecht getroffen en komen vaker uit achterstandsmilieu ’s, hebben vaker traumatische ervaringen meegemaakt, misbruik, echtscheiding, enzovoorts. Hocus pocus: ADHD en alle misère is verklaard en had wellicht voorkomen kunnen worden. Ik wil niet beweren dat kinderen en volwassenen geen last hebben van onrust en concentratieproblemen. En het ADHD-concept kan dan nuttig zijn als startpunt van zorg. Maar de suggestie dat deze problemen op zichzelf het vastlopen in de maatschappij verklaren is wel erg oppervlakkig en er zal vaak meer aan de hand zijn.

Ook de relatie tussen misbruik en ADHD wordt in Hypersapiens eenzijdig uitgelegd als: kinderen zijn nieuwsgierig en zien het gevaar niet. Of ze zijn ongeremd naar volwassenen en dat verhoogt de kans op misbruik. Zo’n causale relatie kan in theorie bestaan, maar vaak zal het toch echt andersom zijn: mensen die dit soort narigheid meemaken hebben wel wat anders aan hun hoofd dan stilzitten en belangstellend luisteren op school en hebben meer kans om met justitie in aanraking te komen.

De borgpen van zulk simplisme is overigens vaak de veronderstelde hoge erfelijkheid van ADHD. Dan hoeft er immers minder naar de omgeving gekeken te worden. Die overschatting - want dat is het - berust vaak weer op een simplificatie van tweelingstudies. Die kunnen genen en omgeving slecht onderscheiden. Op moleculair niveau blijken genen namelijk nauwelijks iets te verklaren. Dit zogenoemde probleem van de missende erfelijkheid wordt vaak verzwegen in voorlichting over ADHD. Maar dit is een onderwerp op zich waar ik in een ander artikel graag op terug kom.

Simpel denken over correlatie gebeurt vaak in relatie tot ADHD. Het beste medicijn tegen het te breed toepassen van het concept, zoals de gezondheidsraad wil, is te waken voor zulk bijgeloof. We moeten ons blijven beseffen dat ADHD maar een naam is voor gedrag dat allerlei oorzaken kan hebben. Dat het soms samenhangt met ernstige dingen als delinquentie betekent niet dat we een belangrijke oorzaak van delinquentie hebben gevonden. Dergelijke correlatie-causaliteitsverwarring reïficeert ADHD. En zoals heksen als personificatie van het kwaad de aandacht afleiden van echte oorzaken, zo leidt de reïficatie van ADHD af van veel belangrijke oorzaken die allemaal meespelen bij ingewikkelde problemen zoals criminaliteit.

------------------------------------------------------------------------

Sanne te Meerman is promovendus aan de RUG en Coördinator ’Differentiëren zonder Discrimineren’ (werktitel) in opdracht van ZonMW en ondergebracht bij de Hanzehogeschool Groningen. Binnen dit project wordt kritisch naar voorlichting over druk/wars gedrag gekeken. Voor meer info: s.te.meerman@pl.hanze.nl (mailto:s.te.meerman@pl.hanze.nl) en www.drukendwars.nl (http://www.drukendwars.nl)