Handen aan het bed, waar halen we ze vandaan? Oplossingen voor het personeelstekort in de GGZ.

In augustus 2017 publiceerden Intrakoop en Verstegen Accountants hun jaarlijkse Jaarverslagenanalyse van de GGZ op basis van 186 jaarverslagen van GGZ-instellingen. Daarin stond ook het aantal onvervulde vacatures in de sector.
Even wat getallen: deze 186 organisaties hadden in 2016 samen zo’n 64.000 fte, waaronder 1.600 fte psychiaters in loondienst, een fractie (0,5%) minder dan de jaren daarvoor. Ruim driekwart (78%) van die fte betrof patiëntgebonden arbeidsplaatsen, de overige kon tot de overhead worden gerekend. Dit overheadpercentage was vergeleken met 2015 met +1,4% gestegen.

Tot zover niet heel bijzonder. Maar dan komt het aantal vacatures: “De GGZ ziet in 2016 het aantal vacatures stijgen met +28,5% naar een totaal van 5.151 vacatures. Ruim 4.000 van deze vacatures zijn patiëntgebonden, waarvan er 976 moeilijk vervulbaar zijn. Dit zijn vacatures die langer dan drie maanden open staan zonder een geschikte kandidaat te hebben gevonden. In 2016 stijgt het ziekteverzuimpercentage in de sector licht, van 4,2% in 2015 naar 4,3% in 2016.”

Het betekent dat in 2016 ruim 8% van de vacatures niet vervult zijn. De jaarverslagen over 2017 zijn nog niet gepubliceerd, maar de verwachting is dat het aantal onvervulde vacatures is toegenomen. Zo analyseerde de NOS daags voor de kerstdagen dat er 663 vacatures voor psychiaters openstaan. Het tekort aan verpleegkundigen kreeg veel minder aandacht, maar is vermoedelijk even ernstig.

Oorzaken

Er zijn meerdere oorzaken voor toenemende personeelstekorten in de GGZ, die ook tot verschillende knelpunten leiden, zegt GGZ Nederland. De vergrijzing slaat toe in de sector, er gaan steeds meer mensen met pensioen die onvoldoende vervangen kunnen worden door nieuwe werknemers. Veranderingen in de geestelijke gezondheidszorg, leiden tot een groeiende vraag naar hbo- en academisch opgeleid personeel. En de grote administratieve lastendruk maakt de sector minder aantrekkelijk om in te werken. Ook is de bekostiging er nog niet op gericht dat nieuwe beroepsgroepen, zoals ervaringsdeskundigen, volledig gefinancierd kunnen worden.

Daarnaast spelen er zaken die het personeelstekort ongunstig beïnvloeden. Wij, GGZTotaal, gaan de komende maanden proberen grip op te krijgen op de vraag hoe het zo gekomen is. Suggesties over mogelijke antwoorden zijn welkom.
                Ten eerste: In de hele discussie van twee jaar terug rond het hoofdbehandelaarschap en regiebehandelaar verschoven plotseling een aantal beroepen van plaats. Zo werd de SPV uit het rijtje van mogelijke hoofdbehandelaars geschrapt. Het gevolg is dat vrijwel alle patiënten binnen de GGZ ook door een psychiater moeten worden gezien (of een verpleegkundig specialist, of een psychotherapeutberoepen die schaars zijn). Dat gold óók voor patiënten bij wie dat niet per se nodig is. Een eis van de zorgverzekeraar, veel psychiaters klagen over deze verplichtte 10-minuten-gesprekken. Maar zorgverzekeraars nemen hun beslissingen op grond van wat het Ministerie, de beroepsverenigingen, de NZa en anderen zeggen. De vraag is dus: door wie is dat de zorgverzekeraars ingefluisterd? Kan het zijn dat dat door een belanghebbende beroepsvereniging is gebeurd?

                Ten tweede: Hbo-psychologen kunnen tot op heden niet declareren, terwijl ze wel zijn opgeleid om adequaat hulp te verlenen. Soms geldt dat ook voor GGZ-agogen. Een kans om het personeelstekort aan te vullen. Opnieuw: wie heeft dat de verzekeraars ingefluisterd? Zou het kunnen dat dat ook hier door een concurrerende beroepsvereniging is gebeurd?
                Ten derde: waarom zijn er zo weinig opleidingsplaatsen voor psychiaters en verpleegkundigen terwijl er zo’n groot tekort is? Het tekort stuwt de inkomens van de psychiaters omhoog (vreemd genoeg niet die van de verpleegkundigen) en maakt het onmogelijk slecht functionerende psychiaters weg te sturen. Die hebben zichzelf immers onmisbaar gemaakt.
(Vlak voor dit magazine van de digitale pers rolde, werd bekend dat in ieder geval één Hbo-opleiding de numerus fixus voor verpleegkundigen opheft. Het aantal opleidingsplaatsen voor psychiaters is nog niet uitgebreid.

Het gevecht om de professional

Ondertussen heeft iedere instelling zo zijn eigen strategie om mensen te werven. Daarbij is de nood zo hoog, dat zich de suggestie van een concurrentiestrijd opdringt. Rivierduinen zegt bijvoorbeeld een recruitmentbureau te hebben ingeschakeld om te voorzien in moeilijk vervulbare vacatures. Ze lijken daarin niet de enige te zijn, want psychiaters die we spreken zeggen regelmatig te worden gebeld door dergelijke bureaus, in een poging te worden ‘weggekaapt’ bij hun huidige werkgever. De belofte van en hoger salaris is daarbij geen uitzondering.  

Bij GGZ Friesland kan ook het aanbrengen van een goed opgeleide professional geld opbrengen. Afhankelijk van de periode die de nieuwe werknemer minimaal in dienst blijft, kan dat bedrag variëren van € 1000,- tot € 1500,-. Ook Emergis heeft een dergelijke regeling voor het aanbrengen van psychiaters.

Dat de manier van werven kan leiden tot een ongewenste concurrentiestrijd, waarbij instellingen elkaars personeel wegkapen, is een gevaar dat wel gezien wordt. “We zien een toenemend belang in het samen inzetten van goede professionals in plaats van het bij elkaar wegkapen”, zegt Jochem van Woerden, van de afdeling Human Resources van Lentis.  “In het Noorden trekken Lentis, VNN, GGZ Friesland, FPC Van Mesdag en GGZ Drenthe samen op in ontwikkeling, werving en inzet van flexibele professionals om zo de zorg te kunnen leveren op het moment dat die nodig is. We kijken waar we elkaar kunnen versterken met opleiden van talenten in het Noorden en het voorkomen van het oplopen van de wachtlijsten. We ervaren een positieve werking vanuit deze gezamenlijke aanpak. Natuurlijk werven we ook individueel.
We lopen er wel tegen aan dat er minder mensen worden opgeleid dan er nodig zijn. Dat komt deels doordat er door werkdruk weinig tijd is voor begeleiding van opleidelingen in de praktijk, maar ook omdat de plaatsen zijn gemaximeerd. Er zouden landelijk meer middelen moeten komen om meer professionals te kunnen laten instromen.”

Emergis (Zeeland) heeft een uitgebreid programma om mensen te werven. Zo nodigt de instelling medewerkers uit om te vertellen waarom het aantrekkelijk is om bij Emergis te werken. Die verhalen komen terug in vacatureteksten en op sociale media. Emergis is ook aanwezig op open dagen van  de diverse opleidingen en bij congressen, adverteert in regionale en landelijke uitgaven en biedt stage- en leerplekken aan.

Psychiaters zijn niet alleen vanwege hun kennis, maar ook door de huidige regelgeving keihard nodig in een GGZ-instelling. Door de schaarste kan hun inkomen fors stijgen. Zo biedt Emergis letterlijk tonnen als psychiaters daar komen werken. In het jaarverslag van Emergis over 2016 staat te lezen: “Binnen Emergis is sprake van een structureel tekort aan medisch specialisten. (…) Hierdoor hebben een aantal medisch specialisten ruim boven de standaard FTE diensten (110-122%) gewerkt en ook veel extra crisisdiensten gewerkt (overuren). Daarnaast heeft Emergis met ingang van 2015 een zogenaamde arbeidsmarktoelage geïntroduceerd om meer medisch specialisten aan zich te kunnen verbinden in plaats van inhuurconstructies”.
Het gaat bij Emergis over inkomens van € 180.000,- tot ver boven de twee ton per jaar.

Vrijwel alle vacature-pagina’s van de GGZ-instellingen doen een beroep op vrijwilligers en vertellen uitgebreid hoe onmisbaar ze zijn. Dat blijkt ook wel uit de cijfers van drie willekeurige instellingen: bij Altrecht werken 250 vrijwilligers, bij de Parnassia Groep 900, bij GGZ Centraal 360. Evenals bij de betaalde vacatures lukt het ook hier niet alle vrijwilligersvacatures te vervullen.

Oplossingen in een breder kader

GGZ Nederland ziet een aantal oplossingsrichtingen voor deze verschillende oorzaken van het hetzelfde probleem. Zo ziet ook GGZ Nederland dat uitbreiding van de opleidingscapaciteit nodig om in de nabije toekomst meer academisch geschoolde professionals te krijgen. Ook is het volgens GGZ Nederland nodig dat het Stagefonds meer middelen krijgt, zodat er meer stageplekken gecreëerd kunnen worden voor hbo-studenten.
De sector moet aantrekkelijker worden om in te werken, bijvoorbeeld door de regeldruk in de ggz te verminderen. Zie daarvoor een ander artikel in deze bijlage. En ook GGZ Nederland ziet dat het helpt wanneer nieuwe beroepsgroepen bekostigd kunnen worden ingezet. Samen moeten dit soort maatregelen ervoor zorgen dat er ook in de toekomst voldoende personeel is om geestelijke gezondheidszorg te bieden.

Het toenemende personeelstekort is niet uit de lucht komen vallen. Bijna een jaar geleden, vlak voor de Kamerverkiezingen, tekenden we van zes GGZ-bestuurders hun wensen voor het nieuwe kabinet op. Jos Brinkmann, bestuurder bij GGZ NHN, zei toen al: “(…) zou ik willen dat het kabinet met ons meedenkt hoe we ervoor kunnen zorgen dat we voldoende personeel houden. Er dreigt in sommige beroepen krapte op de arbeidsmarkt. In de toekomst zal het moeilijk zijn om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden en te houden. Daar moeten we echt werk van maken.”
De andere vijf bestuurders uitten soortgelijke wensen. Het probleem is echter alleen maar groter geworden.
Tijd voor actie, maar van wie?