De varkenscyclus in de GGZ

De term komt uit de agrarische wereld, maar de GGZ heeft er ook last van: de varkenscyclus. Zorgaanbod en vraag komen niet met elkaar overeen, omdat het een te laat op het ander reageert. Hele leeftijdscohorten missen daardoor op de arbeidsmarkt. De ene generatie maakt mee dat het moeilijk is om aan een baan te komen, terwijl slechts een paar jaar later een enorm personeelstekort dreigt. Die laatste situatie zien we nu.

Terwijl er enkele jaren geleden nog op personeel werd bezuinigd en het ene massa-ontslag het andere opvolgde, is er nu ineens sprake van personeelstekorten en van moeilijk vervulbare vacatures. Zowel FNV Zorg en Welzijn als GGZ Nederland slaan alarm. Werkgevers en werknemers wijten veel onrust op de arbeidsmarkt in de GGZ aan de bezuinigingsdrift van de overheid. Maar er is veel meer aan de hand.

De ‘productie’ van de GGZ groeide tot 2013 jaarlijks met 2,5 procent. Dat werd de overheid te gortig. De sector werd door minister Schippers in het Hoofdlijnenakkoord 2013-2017 gebonden aan een maximale groei van 1 procent. Dat had veel gedwongen uitstroom van personeel tot gevolg. Het aantal voltijdbanen moest van 70.000 terug naar 57.000. Omdat er veel parttimers in de GGZ werken, gaat het in werkelijkheid om zo’n 10.000 tot 15.000 banen meer dan er fte’s zijn. Al in 2014 maakte GGZ Nederland een tussenbalans op. De helft van de GGZ-instellingen was toen krimpbeleid aan het voeren. Na de uitzendkrachten werden ook steeds vaker mensen met vaste contracten ontslagen.

Dat had soms ook te maken met veranderde inhoudelijke eisen. GGZ Nederland schreef in het rapport dat de nieuwe eis aan hoofdbehandelaars ertoe leidde dat er minder vraag zou zijn naar basispsychologen. Er wordt nu bij veel behandelingen vereist dat de hoofdbehandelaars opgeleid zijn op hbo- of academisch niveau. Dat geldt ook voor de GGZ-verpleegkundigen.

Na de ontslaggolven kwam de decentralisatie van veel zorgtaken naar gemeenten. Die draaiden de GGZ ook nog eens een poot uit. Alles moest goedkoper. Ook dit had ontslagen tot gevolg, veelal gedwongen.

Grote tekorten

Dat is nog maar enkele jaren geleden. Anno 2018 zijn er na jaren van krimpbeleid weer grote personeelstekorten. De krimpsituatie van de afgelopen jaren heeft weliswaar flink wat banen gekost, maar de balans is toch wat anders dan je zou denken. Er werken nu nog altijd ongeveer net zoveel mensen in de GGZ als tien jaar geleden. De doelstelling van de overheid om de GGZ met 13.000 fte minder te laten functioneren, is dus niet gehaald.

De vraag naar geestelijke gezondheidszorg blijft namelijk onverminderd groot. Alleen is die vraag anders geworden. De GGZ levert die zorg steeds vaker aan huis. Niet alleen zou dat goedkoper moeten zijn, maar ook beter voor de cliënten: ze blijven in hun vertrouwde omgeving. Dat gaat echter lang niet altijd goed. Zeker sinds de gemeenten sinds 2015 verantwoordelijk zijn voor veel zorgtaken, moeten cliënten vaker aankloppen bij het gemeentehuis. Dan komen ze vaak op wachtlijsten terecht. Zorgverzekeraars kopen bovendien consequent te weinig zorg in bij instellingen. Daardoor zijn die soms al maanden voordat het jaar om is, door hun budget heen.

Hoofdlijnenakkoord

Het personeelstekort is moeilijk op te lossen. De zorg is erg onaantrekkelijk is geworden voor jonge aanwas, en ineens heeft de GGZ te maken met een personeelstekort. Terwijl de sector officieel, volgens het Hoofdlijnenakkoord, nog met zeker tienduizend fte moet krimpen. Het wringt aan alle kanten, en zowel GGZ Nederland als de FNV vinden dat er sprake is van een alarmerende situatie. Door personeelstekorten stijgt de werkdruk voor de mensen die nog wel in de sector werkzaam zijn. Dat gaat nooit lang goed. Ziekteverzuim stijgt naarmate de werkdruk stijgt, dat gegeven gaat ook in de GGZ op.

Regeldruk in GGZ wekt afkeer op bij studenten

Slechts twee procent van de afgestudeerde mbo- en hbo-verpleegkundigen kiest voor de GGZ. Opvallend is dat de regeldruk, en de stapels administratie, door zowel de FNV als GGZ Nederland worden genoemd als belangrijke reden voor studenten om niet voor een baan in de zorg te kiezen. “Dat geldt zorgbreed, niet alleen voor de GGZ. De vele administratieve taken vormen de grootste reden om de zorg te verlaten. Deze mensen willen gewoon zorg verlenen, maar daar komen ze de helft van de tijd niet meer aan toe. Dus gaan ze weg”, vertelt Daniëlle van Essen van FNV Zorg en Welzijn.

Ook is de GGZ volgens haar in toenemende mate minder aantrekkelijk door de ‘zware’ zorg die verleend moet worden. “Een hele belangrijke factor is de veranderde vraag vanuit het publiek. Werknemers in de GGZ worden hierdoor steeds meer met zwaardere gevallen geconfronteerd. Mensen met psychische problemen blijven steeds langer thuis zitten. Vaak zitten cliënten al tegen een crisis aan voordat ze zorg krijgen, en dan moet er ook meteen zwaardere zorg worden verleend. Dit probleem krijgen wij van steeds meer leden teruggekoppeld.” Deze stijgende werkdruk heeft ook meer ziekteverzuim onder GGZ-personeel tot gevolg.

Zorginkoop

Het inkopen van zorg door verzekeraars gaat ook in veel gevallen fout, ziet Van Essen. “We horen steeds vaker van onze leden dat de budgetten in de loop van het jaar op zijn. Wie in november aanklopt bij een GGZ-instelling, krijgt steeds vaker te horen ‘kom in januari maar terug’. Dan is er weer nieuw budget. Alleen mensen die in een crisis verkeren, bijvoorbeeld mensen met zelfmoordneigingen, worden dan nog geholpen. Daarmee werken de instellingen eigenlijk al over hun budgetten hen. Deze situatie zien wij de laatste twee jaar steeds vaker.’’

“Inmiddels zien we in de zorg overal tekorten. Campagnes om eerder ontslagen werknemers weer in dienst te nemen, lijken niet te werken. Veel mensen hebben blijkbaar al een andere baan buiten de sector gevonden. Ook werken de campagnes niet die de zorg aantrekkelijker moeten maken voor jongeren. Het gaat al fout bij de instroom van de opleidingen. Allerlei initiatieven, plannen en ideeën zijn uitgevoerd, maar ze werken niet.”

Grijze golf

En dat is gevaarlijk, want er is een onontkoombaar nieuw gevaar voor de zorg: de vergrijzing. “Oudere werknemers gaan met pensioen, en inmiddels zijn er niet meer genoeg jongeren om hen te vervangen”, zegt Daniëlle van Essen. Zij ziet dat instellingen steeds vaker met uitzendkrachten werken om de tekorten op te vangen. Vaak worden ook ex-werknemers, die bij een van de ontslagrondes van de afgelopen jaren buiten de boot vielen, op die manier weer ingezet. Maar in sommige zorgsectoren gebeurt dat tegen een lager tarief. En dat is weer een reden voor deze zorgverleners om een toekomst buiten de sector te gaan zoeken.

Hoe krijg je een eind aan de varkenscyclus?

Bestuurder Elise Merlijn van FNV Zorg en Welzijn is positief over een nieuw initiatief dat de varkenscycli in de zorg moet oplossen. Het heet de Loopbaanportal Zorg en Welzijn (https://loopbaanportalzorgenwelzijn.nl/). Het is een website waarop werknemers in de zorg kunnen zien hoe hun loopbaan er voor staat, wat de perspectieven zijn in de sector waarin zij werken, en hoe ze kunnen inspelen op de veranderende vraag. En ook niet onbelangrijk: hoe ze kunnen komen naar de baan die ze werkelijk willen hebben. Hun droombaan.

Er is een proef geweest onder 250 werknemers. Die is hoopvol verlopen, meldt Elise Merlijn. “De pilot laat zien dat het kan werken. Werkgevers en werknemers zijn er heel enthousiast over om de Loopbaanportal te verbreden.”

Omscholen

Met de Loopbaanportal kunnen werknemers zien aankomen of er tekorten of juist overschotten van personeel in hun sector aankomen. Dan kunnen ze zich tijdig om- of bijscholen, zodat ze tijdelijk naar een andere zorgsector kunnen overstappen. “Zo blijven ze behouden voor de zorg. Het voorkomt ook dat werkgevers de werknemers die zij hebben tijdens een personeelstekort, aan zich proberen te binden - zeg maar vastketenen - door ze tijdelijk meer geld te bieden. Op die manier beweegt er niemand meer op de arbeidsmarkt. Mensen blijven zitten. Dat is onwenselijk.”

Hoewel het volgens Elise Merlijn in de GGZ nu ‘alarmfase één’ is wat betreft de personeelstekorten, is de Loopbaanportal een oplossing voor de lange termijn. Wat moet er op de korte termijn gebeuren? “Ik zou het gewoon niet weten”, verzucht zij. De bindingspremies die werkgevers hun personeel beloven, ziet zij in ieder geval niet als een oplossing. ,,Dat geld kunnen ze beter in een structureel betere cao steken.”

Een kijkje nemen op de Loopbaanportal? Surf naar https://loopbaanportalzorgenwelzijn.nl/.