Kind in de knel: de levenslange gevolgen van een vechtscheiding voor kinderen

“Mijn eigen ouders zijn gescheiden na een lange periode van spanning en conflicten. Dit is al heel lang geleden maar de ruzies, spanningen en (on-)uitgesproken conflicten hebben een onuitwisbaar effect gehad op mijn verdere leven. Het was mijn tweede natuur geworden om op spanningen te reageren door deze te vermijden en te proberen te doen wat het beste leek.”

Dit antwoord gaf één van onze cliënten (die zelf wil gaan scheiden) op de vraag of ze geleerd heeft van een scheiding die ze in het verleden heeft meegemaakt.

De gevolgen van een echtscheiding

            Jaarlijks zijn ongeveer 35.000 minderjarige kinderen betrokken bij de scheiding van hun ouders en nog eens 20.000 bij het uit elkaar gaan van hun niet-getrouwde ouders.
            Elke scheiding gaat gepaard met veel veranderingen. Het dagelijks leven van een kind verandert ingrijpend. Vaak moeten kinderen verhuizen, ze krijgen twee woonplekken, ze moeten wisselen van de opvang of van school. Ze zien of hun moeder of vader minder vaak.
            Kinderen willen het liefste dat hun ouders weer bij elkaar komen, zodat alles weer wordt zoals het was. Dat is bekend en vertrouwd. Verreweg de meeste kinderen zitten een periode minder lekker in hun vel, waardoor ze vaak verdrietig zijn of soms probleemgedrag gaan vertonen.
            Tijdens een scheiding gaan eigenlijk alle kinderen door een moeilijke periode. Als ouder is het dan ook goed om te beseffen hoe heftig een scheiding is voor kinderen. 

Opvoedkwaliteit en doorsudderende conflicten

Volgens psycholoog Joanne Pedro Carroll (Putting Children First) zijn er twee duidelijke indicaties hoe kinderen van gescheiden ouders het na verloop van tijd doen. Eén voorspeller is de opvoedkwaliteit. Kinderen gedijen het best als ouders verzorgend zijn, hun behoeften zien, helder communiceren en liefdevol grenzen stellen.

De tweede voorspeller is minstens zo belangrijk: als conflicten maar doorgaan en het kind er in wordt meegesleept. Voor de ontwikkeling van een kind werken deze constante onopgeloste conflicten als een vergif.

Gelukkig verloopt 80% van de scheidingen redelijk goed en zijn de ouders in staat om de gevolgen die de scheiding heeft voor de kinderen te beperken. Maar 20% van de scheidingen verloopt problematisch: geschat wordt dat jaarlijks minstens 5.500 kinderen ernstig last hebben van de scheiding van de ouders. Vechtscheidingen verlopen zeer problematisch door slepende meningsverschillen, spanningen, onderling wantrouwen en conflicten tussen de ouders. Ouders zijn niet meer in staat zijn om het belang van hun kinderen voorop te stellen en kinderen worden inzet in de strijd tussen de ouders. Deze vechtscheidingen gaan gepaard met zeer negatieve gevoelens naar de andere ouder en ook met acties die bedoeld zijn om de andere ouder schade toe te brengen. Soms kan een vechtscheiding ook een stil gevecht zijn. De ouders ‘zwijgen elkaar dood’ en het kind mag bijvoorbeeld niet over de andere ouder praten of zelfs de naam niet in huis noemen.

Parental Alienation Syndrome: ouderverstoting of ouderonthechting

Een van de meest ernstige dingen die een kind kan overkomen is het PAS-Syndroom (ouderverstotingssyndroom of oudervervreemdingssyndroom, een vertaling van het Engelse Parental Alienation Syndrome). Dit syndroom is nog niet apart opgenomen in de DSM-V, maar valt onder: Child Affected by Parental Relations Distress (CAPRD).

Het verschijnsel komt vooral voor bij kinderen van gescheiden ouders met aanhoudende onderlinge conflicten, waarbij een kind gaandeweg onder invloed van de ene ouder de andere ouder afwijst of verstoot in diverse gradaties: van vermijden via laster tot regelrechte uitvallen tegen die ouder.

Marieke Lips spreekt liever van ouderonthechting. Lips is jurist familie- en jeugdrecht, bijzondere curator en kindbehartiger (belangenbehartiger van kinderen in scheidingsituaties). Tegen Ouders Centraal (https://www.ouderscentraal.nl/ouderverstoting-schaadt-ontwikkeling-kind/) zei ze onlangs: ”Verstoting klinkt alsof een kind dit doelbewust doet, maar het is een subtiel onthechtingsproces, waarin één ouder een grote rol vervult. Die ouder haalt rare trucjes uit, waardoor een kind teleurgesteld raakt in de andere ouder. Of boos wordt op de andere ouder. Of zegt bang voor de andere ouder te zijn, terwijl daar geen aanleiding voor is. Het resultaat is dat het kind deze ouder steeds meer wegduwt. Het is tegennatuurlijk dat een kind niet bij een ouder wil zijn, want een kind is diep in zijn hart loyaal aan beide ouders. Dat zie je zelfs nog in gevallen van kindermishandeling”.

Volgens Lips zouden bij professionals die bij een scheiding betrokken zijn alle alarmbellen moeten afgaan als een kind veel irreële boosheid jegens één ouder laat zien en openlijk negatief over die ouder praat - vaak met veel ­details, in volwassen taal.

Het zal duidelijk zijn dat door een vechtscheiding kinderen ernstig in de knel kunnen raken. Denk hierbij aan: slechtere prestaties op school, emotionele problemen, laag zelfbeeld, depressie, en een hoog drugs- en alcoholgebruik. Maar ook problemen bij het (later) zelf aangaan van relaties.

Zijn vechtscheidingen te voorkomen?

Een vechtscheiding komt niet uit de lucht vallen: dat proces is al veel eerder in de relatie in gang gezet, zoals onder andere blijkt uit het verhaal van onze cliënte in de intro. Veel winst zou zijn te behalen door met relatietherapie al tijdens de relatie conflicten leren te hanteren. Dit kan de maatschappij echter niet verplichtstellen.

Bij elke scheidingsaanvraag met minderjarige kinderen zou door aanpassing van de wet wel een verplichte beoordeling kunnen plaatsvinden om te kijken of ouders wel of geen hulp nodig hebben bij de scheiding. Het verplichte ouderschapsplan alleen blijkt niet de gehoopte oplossing te zijn, laat onderzoek van Inge van der Valk & Ed Spruijt| Evaluatie Ouderschapsplan WOD, 2013 immers zien.

De situatie in Engeland en Noorwegen

Ook in andere landen zijn ervaringen opgedaan waar we in Nederland van kunnen leren. Een tweetal voorbeelden uit het adviesrapport van de Kinderombudsman “vechtende ouders, het kind in de knel” laat zien dat (verplichte) mediation in meer of mindere mate een gangbaar instrument is.

In Engeland is het sinds 2011 verplicht om mediation te hebben geprobeerd als men wil scheiden. Vanaf 1 april 2014 moet men zelfs vooraf een ’mediationinformation and assessment meeting’ volgen, waarmee bepaald wordt of mediation werkbaar kan zijn. In principe kunnen dan alleen nog scheidingszaken waarin huiselijk geweld of kinderbescherming een rol spelen nog direct aan de rechter voorgelegd. Er zijn aanwijzingen dat door verplichte mediation zowel de gemiddelde duur als de kosten van scheidingen sterk zijn gedaald. Per 1 april 2014 kunnen scheidende stellen bovendien geen beroep meer doen op rechtsbijstand voor procedures. De verwachting is dat de populariteit van mediation daardoor verder zal toenemen.

Scheidende ouders in Noorwegen zijn verplicht (maximaal) drie mediationsessies van vier uur te hebben, voordat ze bij de rechter komen. Die sessies worden vergoed. Interessant is daarbij dat in Noorwegen niet wordt gesproken van scheidingsmediation of familiemediation, maar nadrukkelijk van oudermediation, om nadruk te leggen op de verantwoordelijkheid van de ouders, inclusief ongetrouwde ouders.

In Nederland zijn wij nog niet zo ver dat wij scheidende stellen met minderjarige kinderen tot mediation willen verplichten. Het rapport, Scheiden zonder Schade (https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/02/22/rapport-scheiden...en-de-kinderen-dan) van Rouvoet is een goed begin, maar het is de vraag of zonder verplichting de ouders waar het om draait worden bereikt.

Hetty van der Hek en Annette Teunissen zijn oprichters van Van-Elkaar (https://www.van-elkaar.nl)en ontwikkelaars van de online tools ‘De Relatiescan’ en ‘Grip op Scheiden’. In samenwerking met AMV-Opleidingen geven zij workshops Grip op Scheiden (https://www.amvopleidingen.nl/workshop-grip-op-je-scheiding).

Dit artikel s eerder gepubliceerd in de GGZTotaal van mei. Klik hier voor de PDF (https://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-118773/pagina/0518_kind_in_de_knel.html)