Popmuziek en mentale gezondheid: van Werther-effect naar Papageno

Van Syd Barrett tot Stromae en S10, mentale gezondheidsproblemen en de ggz gaan als een rode draad door de geschiedenis van de popmuziek. Het goede nieuws is: er komt steeds meer openheid en (dus?) steeds minder dramatiek. De tijd dat sterren van de mythische ‘club van 27’, zoals Janis Joplin of Amy Winehouse, zichzelf de dood in hielpen met drank en drugs lijkt voorgoed voorbij en het tragische lot van de jonge Zweedse dj Aviici in 2018 lijkt een van de laatste suïcides in de popmuziek te zijn. De nieuwste generatie muzikanten analyseert de eigen psyche alsof het de gewoonste zaak ter wereld is. Daar hebben fans alleen maar baat bij.

Shine on you crazy diamond! ... Syd Barrett kun je beschouwen als het archetype van het gekwelde genie. De talentvolle liedjesschrijver en oprichter van Pink Floyd raakte op jonge leeftijd in een psychose door excessief gebruik van LSD. Hij was niet meer te handhaven, werd uit de band gegooid en belandde in een gesloten kliniek. Jaren later verscheen hij – onherkenbaar dik vanwege alle antipsychotica – bij de opnames van een van de beroemdste platen van Pink Floyd. Voorman Roger Waters kwam er pas later achter. Hij schreef er het nummer Shine On You Crazy Diamond over, waarin Syd Barrett op de achtergrond is te horen. Wat een treurig verhaal. En zo zijn er zovele.

Creatieve genen, depressieve genen

Heb je tussen kerst en oud-en-nieuw ook weer geluisterd naar de Top2000? Dan moet het je ook weer zijn opgevallen dat een groot deel van de liedjes – en de artiesten of dit soort verhalen eromheen – gaan over eenzaamheid, stress, drank- en drugsgebruik, depressie, isolatie, apathie, angst of paranoia en zelfs suïcide. Dat is niet zo gek. Over de relatie tussen muzikale creativiteit en psychische problemen zijn bibliotheken vol geschreven, zoals bijvoorbeeld de werken van neuroloog Oliver Sacks of psychiater Nancy Andreasen. De globale conclusie is dat het niet de muziek is die de problemen veroorzaakt. Nee, wetenschappers als Laura Wesseldijk van het Max Planck Institut in Frankfurt am Main en het Amsterdam UMC hebben vorig jaar bijvoorbeeld aangetoond dat mensen met muzikale genen waarschijnlijk ook genen hebben die depressieve gevoelens en andere psychische aandoeningen kunnen ontwikkelen (Nature Translational Psychiatry, 19 januari 2023 (https://www.nature.com/articles/s41398-023-02308-6)). Overigens tonen verschillende studies aan dat dat ook geldt voor andere creatieve talenten.

Romantiek en authenticiteit

Over de ‘rock ’n roll-lifestyle’ is ook een kleine bibliotheek volgeschreven en daaruit wordt duidelijk (duh!) dat de combi van drank, drugs, nachtelijk leven plus dagelijkse stress en altijd onderweg zijn niet bevorderlijk is voor het voorkomen van mentale problemen. Regelmatig wordt gewezen op de ‘club van 27’, met in ieder geval zes prominente leden – Brian Jones, Jimi Hendrix, Janis Joplin, Jim Morrison, Kurt Cobain en Amy Winehouse – die overleden op27-jarige leeftijd. Overigens blijkt uit een retrospectieve studie na de dood van Winehouse in 2011 (‘Is 27 really a dangerous age for famous musicians? A retrospective cohort study’, gepubliceerd in het British Medical Journal (https://www.bmj.com/press-releases/2011/12/20/27-really-dangerous-age-famous-musicians-retrospective-cohort-study)) dat die leeftijd geen verhoogd risico op mortaliteit oplevert. Met andere woorden: de club van 27 is een romantische mythe. De leden van de club zijn door hun vroegtijdige dood verworden tot iconen die symbool staan voor jeugdige authenticiteit, zo betoogt kunstwetenschapper Janneke van de Leest in het artikel ‘De 27 club. Hoe een ontmaskerde mythe gevestigd blijft (https://openjournals.ugent.be/deuilvanminerva/article/id/65165/)’ (2019). Die romantiek brengt risico’s met zich mee, zo betoogt zij. Worden muzikanten gedwongen om gevaarlijk te leven?

Geen duurzaam muziekklimaat

Maar tegenwoordig is het vaak niet de romantiek, maar de muziekindustrie die dwingt tot ongezond leven. Ingegeven door de zelfmoord van dj Aviici – die de druk binnen de dance-industrie niet meer aankon – deed het Zweedse platform Record Union in 2019 onderzoek onder 1500 muzikanten (https://www.billboard.com/music/music-news/mental-illness-independent-musicians-study-73-percent-record-union-8509490/). Daaruit bleek dat 73 procent ooit worstelde met negatieve emoties als stress, angst of depressie. Ruim een derde van de muzikanten heeft weleens last van paniekaanvallen. Meer dan de helft (57 procent) maakt zich zorgen over zijn of haar mentale gezondheid – vaak meerdere keren per dag. Onder de allerjongste generatie muzikanten (van 18 tot 25 jaar) geeft zelfs 80 procent aan te kampen met mentale gezondheidsklachten vanwege hun muziekcarrières. Volgens de muzikanten komt dit onder andere door faalangst, financiële onzekerheid en de druk om te presenteren. Vertrouwen in de industrie is er nauwelijks. Van alle muzikanten zegt nog geen 20 procent dat de muziekindustrie actief werkt aan een ‘duurzaam muziekklimaat met gezonde artiesten’. Het leidde tot de actie the73percent.com (https://soundref.com/music-and-mental-health/) om ondersteuning te bieden aan artiesten en die kreeg internationaal gevolg. Zo startte in België de AP Hogeschool een multidisciplinair programma om de psychische weerbaarheid van artiesten te verbeteren. En Eline Van Audenaerde startte The Unicorn Mothership (https://theunicornmothership.com/), een plek waar artiesten uit de dancewereld samenwerken aan een gezonde, inclusieve en positieve omgeving. “To have more time and energy daily so we can focus on building a balanced, holistic lifestyle around our passion for electronic music. Without the hustle.” Van Audenaerde, maar ook Belgische artiesten in het pop- en rockgenre, pleiten voor de instelling van psychologen of therapeuten die – vergelijkbaar met een sportcoach – continu in de crew aanwezig is om de mentale gezondheid van artiesten te bewaken. Maar ja, wie gaat dat betalen?

Mental health issues

Het besef bleef niet beperkt tot België en Zweden. In hetzelfde jaar (2019) vroeg Lady Gaga tijdens de uitreiking van de Grammy Awards expliciet aandacht voor ‘mental health issues’ in de muziekindustrie. Al eerder sprak ze openlijk over haar diagnose PTSS, ontstaan na verkrachting toen ze een tiener was. Later wijdde ze een heel album aan haar trauma’s. Het was in dezelfde tijd dat zangeres Adele in het openbaar sprak over haar postnatale depressie. Selena Gomez kampte vanaf 2018 met psychoses en een bipolaire stoornis. Jaren later onthulde de voormalige Disney-ster dat ze kampte met zelfmoordgedachten. Ariana Grande herinnerde mensen – maar vooral zichzelf – eraan om vooral door te blijven ademen tijdens een paniekaanval, in het nummer Breathin’ uit 2018. En rapper Logic scoorde een hit met 1-800-273-8255. Het is het telefoonnummer van de suïcidepreventielijn in Amerika. Die werd een kwart meer gebeld in de weken nadat het nummer uitkwam.

Spokeswomen en spokesmen

In Nederland zingt zangeres Aafke Romeijn al jaren over haar depressies en opnames in de ggz. GGZ Totaal sprak haar in 2021 naar aanleiding van het album Godzilla (‘Het kost jaren om een verkeerde diagnose er weer uit te krijgen’ (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3889840/nieuws/het_kost_jaren_om_een_verkeerde_diagnose_er_weer_uit_te_krijgen.html)). Maar het was vooral zangeres S10/Stien den Hollander die werd uitgeroepen tot ‘spokeswoman voor een generatie die psychische problemen durft te tonen’ (aldus muziekplatform 3voor12). De indrukwekkende documentaire Storm Om Mij Heen (https://www.youtube.com/watch?v=CIjzl67KVMA&t=1s) uit 2019 benadrukte dit nog eens. Daarin vertelt ze openhartig hoe ze worstelde met suïcidale gedachtes, de stemmen in haar hoofd en haar verleden in de psychiatrie. Misschien zette dit wel de deur open voor serieuze hiphoppers als Willem van The Opposites om een hele plaat te maken over zijn depressies (Man In Nood uit 2018) en voor de melige rapper Joost om het op zijn album Fryslân (2022) te hebben over de dood van zijn ouders, depressie of de wachttijden voor de ggz. En vorig jaar maakte zangeres Naaz de indrukwekkende plaat Never Have I Ever nadat ze eerder haar carrière moest stoppen vanwege ernstige mentale problemen.

Sec in analytisch denkkader

De voorbeelden zijn tekenend: Waar mentale problemen vroeger werden geromantiseerd en verheerlijkt binnen de popmuziek, worden ze nu vooral ‘sec’ besproken en binnen een analytisch denkkader geplaatst. Het verafgoden van het gekwelde genie is een beetje verleden tijd. En daarmee lijkt ook de angel gehaald uit het zogenaamde Werther-effect (https://www.bureaujeugdenmedia.nl/online-jeugdcultuur/online-media-en-zelfbeschadiging/) – aandacht in de media waardoor zelfmoord ‘besmettelijk’ wordt. Sterker nog: bands als My Chemical Romance bieden via hun fanbase een platform voor steungroepen en lotgenotencontact. De openheid van artiesten – inclusief de nadruk op steun en lotgenoten – kan juist preventief werken. Popmuzikanten faciliteren zo dus eerder het Papageno-effect (https://verkenjegeest.com/het-papageno-effect-verantwoorde-berichtgeving-over-zelfmoord/). Dat betoogt ook psychiater Frederik Timmermans in een artikel over het verband tussen muzikaliteit en psychiatrie op de website van GGZ Centraal (https://www.werkenbijggzcentraal.nl/over-ggz-centraal/collega-s-vertellen/verhalen-van-collega-s/frederik-timmermans-psychiater-de-samenhang-tussen-muzikaliteit-en-psychiatrie).

Beter humeur bij hardrock

Meer dan de helft van de jongeren ervaart het als taboe om over psychische problemen te praten, constateerde hoogleraar klinische psychologie Susan van Hooren (Open Universiteit) op 19 januari 2023 in dagblad Trouw (https://www.trouw.nl/cultuur-media/de-nieuwe-generatie-popmuzikanten-analyseert-de-eigen-psyche-en-dat-hoor-je-terug-in-de-muziek~bdc8698d9/). “Artiesten die zingen over mentale problemen – en het er ook in interviews en op sociale media over hebben – kunnen helpen dat taboe te verminderen. Fans beseffen: ik ben niet alleen. Voor hen kan het makkelijker worden zich uit te spreken, want hun idool doet het ook.” De hoogleraar, die zelf onderzoek doet naar muziektherapie, ziet geen bewijs dat muziek mentale problemen versterkt of in de hand werkt. Uit recent onderzoek naar heavy metal – dat soms onder vuur ligt vanwege het satanistische karakter – blijkt dat luisteren naar hardrock zorgt voor een beter humeur en helpt bij regulatie van negatieve gevoelens.

Zet je hoofd uit

Het hoeft dus helemaal geen vrolijke muziek te zijn die mensen – muzikanten én luisteraars – helpt om te gaan met mentale problemen. Dat hoor je ook terug in de Top2000. De meeste songs zijn in mineur. Susan van Hooren: “Vaak zorgt verdrietige muziek juist voor een fijner gevoel. Het kan troost bieden.” Dat is de ‘sad music paradox’. Sombere muziek werkt in op hetzelfde deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor wegdromen of het rustige gevoel bij mindfulness. Heel symbolisch: alsof je even je hoofd uitzet.

---

Speciaal voor GGZ Totaal heeft auteur Leendert Douma een Spotify-lijst gemaakt met pop- en rocksongs over alle denkbare mentale problemen en therapieën. Van Billie Eilish tot David Bowie, van Nick & Simon tot Radiohead, en van alle hierboven genoemde artiesten: luister hier naar ruim 9 uur aan ‘gezellige ggz-muziek’ (https://open.spotify.com/playlist/0YkXeTllOWsC9Tfbpj9yMw?si=91718044badd4987). 

Lees ook andere artikelen over muziek (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/muziek)

----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou!

GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).